рд╢ुрдХ्рд░िрдпा рдкाрдардХों

TV рд▓ेрдмрд▓ों рд╡ाрд▓े рд╕ंрджेрд╢ рджिрдЦाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं. рд╕рднी рд╕ंрджेрд╢ рджिрдЦाрдПं
TV рд▓ेрдмрд▓ों рд╡ाрд▓े рд╕ंрджेрд╢ рджिрдЦाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं. рд╕рднी рд╕ंрджेрд╢ рджिрдЦाрдПं

рд░рд╡िрд╡ाрд░

рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рддाрдХрдд рдФрд░ рдХрдордЬोрд░ी (Strengths and weaknesses of television)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 12, 2025    

 рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рдорджрдж рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдШрдЯрдиा рд╕े рдЬुреЬी рддрд╕्рд╡ीрд░ों рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдЖंрдЦों рд╕े рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рд╕े рдЬुреЬी рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХो рдХाрдиों рд╕े рд╕ुрдиा рднी рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЖंрдЦों рд╕े рджेрдЦी рдЧрдИ рдШрдЯрдиाрдПं рдоाрдирд╡ рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рдпाрдж рд░рд╣рддी рд╣ैं рддрдеा рдЙрдирдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХाрдлी рдЕрдзिрдХ рдкреЬрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддाрдХрддों рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। 

1. рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╣рдо рдоाрдд्рд░ рд╕ूрдЪрдиा/рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЕрдкिрддु рдЙрди्рд╣ें рджेрдЦ рдФрд░ рд╕ुрди рднी рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рдРрд╕ा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै рдЬो рджृрд╢्рдпों рдФрд░ рдз्рд╡рдиिрдпों рдХो рд╕рдо्рдоिрд╢्рд░िрдд рдХрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

2. рджрд░्рд╢рдХों рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рднिрди्рди-рднिрди्рди рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рди рдХेрд╡рд▓ рднौрдЧोрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ, рд░ुрдЪि, рдЕрдиुрднрд╡, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд▓िंрдЧ, рдзрд░्рдо, рд╕рдоुрджाрдп, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЖрджि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднी рд╡िрд╡िрдзрддा рд╣ोрддी рд╣ै।

3. рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рдЧрддि: рд░ेрдбिрдпो рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднेрдЬी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ूрдЪрдиा рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рддрдХрдиीрдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рд╡ рдмाрдз्рдпрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдиाрдУं рдоें рд╕рдордп рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЕрдкрдиे рджрд░्рд╢рдХों рдХे рдкाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рдоें рдкрд╣ुंрдЪрддी рд╣ैं।

4. рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрдХ्рд╖: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рд╕рд╕्рддा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдХрдо рдЖрдп рдХे рд▓ोрдЧ рднी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЦрд░ीрдж рд▓ेрддे рд╣ैं। рдмाрдЬाрд░ рдоें рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХे рдЪрд▓рддे рдЖрд╕ाрди рдХिрд╢्рддों рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдЬрди-рд╕ाрдоाрди्рдп рддрдХ рдЗрд╕рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। 

5. рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рджेрдЦрдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд░ेрдбिрдпो рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рдПрдХाрдЧ्рд░рдЪिрдд्рдд рд╣ोрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдкреЬрддी рд╣ै। рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдХि рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдкрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рджेрдЦрддे рд╕рдордп рдХोрдИ рдЕрди्рдп рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। 

6. рд╕рд░рд▓ рддрдХрдиीрдХी: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕рд░рд▓ рддрдХрдиीрдХी рд╡ाрд▓ा рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдЗрд╕े рдЖрдкрд░ेрдЯ рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдзिрдХ рддрдХрдиीрдХी рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рддрднी рддो рдЫोрдЯे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХрдо рдкреЭे-рд▓िрдЦे рддрдеा рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। 

рдХрдордЬोрд░ी

  1. рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ंрдЪाрд░рдХ рд╕े рдк्рд░ाрдкрдХ рдХी рдУрд░ рд╕ूрдЪрдиा рдХा рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рддो рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдк्рд░ाрдкрдХ рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХो рдЬाрдирдиा рд╕ंрдЪाрд░рдХ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।  
  2. рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै।
  3. рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рдмिрдЬрд▓ी рддрдеा рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдЬैрд╕ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै, рдЬो рдЗрд╕рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
  4. рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬ рд╕рдХрддा рд╣ै।
  5. рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рдПрдХ рддрд░рдлा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै।


рд╢ुрдХ्рд░рд╡ाрд░

рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ (Characteristics of television)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 10, 2025    

рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬो рджृрд╢्рдп рдФрд░ рд╢्рд░рд╡्рдп рддрдд्рд╡ों рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди рдХрд░рдХे рджрд░्рд╢рдХों рдХे рд▓िрдП рд╕ूрдЪрдиा, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдордиोрд░ंрдЬрди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ 20рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдЬॉрди рд▓ोрдЧी рдмेрдпрд░्рдб рдиे рдХिрдпा। рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг 1959 рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ, рдЬो рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХрд░ोреЬों рдШрд░ों рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЗрд╕े рд░ेрдбिрдпो, рдЕрдЦрдмाрд░ рдпा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдмрдиाрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХा рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдХ рднी рд╣ै।


рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं:- 

1. рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЗрд╕рдХा рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп (рдСрдбिрдпो-рд╡िрдЬुрдЕрд▓) рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै। рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдз्рд╡рдиि рдпा рдЪिрдд्рд░ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рджोрдиों рдХा рдЬीрд╡ंрдд рд╕ंрдпोрдЬрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рджृрд╢्рдп рддрдд्рд╡ рдЬैрд╕े рдЪिрдд्рд░, рд░ंрдЧ, рдЧрддि рдФрд░ рдЕрднिрдирдп рджрд░्рд╢рдХों рдХो рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╢्рд░рд╡्рдп рддрдд्рд╡ рд╕ंрд╡ाрдж, рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рдз्рд╡рдиि рдк्рд░рднाрд╡ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк, рдПрдХ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоें рдПंрдХрд░ рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдХे рд╕ाрде рдШрдЯрдиाрд╕्рдерд▓ рдХे рд╡ीрдбिрдпो рдлुрдЯेрдЬ рджрд░्рд╢рдХ рдХो рдШрдЯрдиा рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдХрд░ाрддे рд╣ैं। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╕्рдоृрддि рдХो 65 рдк्рд░рддिрд╢рдд рддрдХ рдордЬрдмूрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдХेрд╡рд▓ рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо 10 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдзाрд░ाрд╡ाрд╣िрдХ рдЬैрд╕े ‘рд░ाрдоाрдпрдг’ рдФрд░ ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд’ рдиे рдЗрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕े рдХрд░ोреЬों рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдмांрдзा, рдЬрд╣ां рджृрд╢्рдпों рдиे рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеाрдУं рдХो рдЬीрд╡ंрдд рдХрд░ рджिрдпा। 

2. рд╡िрд╕्рддृрдд рдкрд╣ुंрдЪ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рднाрд╡: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рдкрд╣ुंрдЪ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ैрдЯेрд▓ाрдЗрдЯ, рдХेрдмрд▓ рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдХ рд▓ाрдЦों-рдХрд░ोреЬों рджрд░्рд╢рдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдиे 1980 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдкूрд░े рджेрд╢ рдХो рдЬोреЬा, рдЬрдмрдХि рдЖрдЬ рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЪैрдирд▓ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░, рдмीрдмीрд╕ी рдпा рд╕ीрдПрдирдПрди рдЬैрд╕े рдЪैрдирд▓ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рддुрд░ंрдд рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЗрд╕े рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрднिрдпाрдиों, рдЪुрдиाрд╡ों рдФрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЖрджрд░्рд╢ рдмрдиाрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП 2020 рдХे рдХोрд╡िрдб-19 рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХे рджौрд░ाрди рдЯीрд╡ी рдиे рд▓ॉрдХрдбाрдЙрди рдиिрдпрдоों рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХो рдШрд░-рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЬीрдпो рдФрд░ рдПрдпрд░рдЯेрд▓ рдЬैрд╕े рдбीрдЯीрдПрдЪ рд╕ेрд╡ाрдУं рдиे рдЗрд╕े рдХрдо рдХिрдпा рд╣ै। рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рди рдХेрд╡рд▓ рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рднी рдпрд╣ рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों, рдЬाрддिрдпों рдФрд░ рднाрд╖ाрдУं рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рдПрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ рд▓ाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдмреЭрддा рд╣ै।

3. рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдкрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рдЗрд╕े рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдмрдиाрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЪैрдирд▓ рддाрдЬा рдЕрдкрдбेрдЯ рджेрддे рд╣ैं, рдордиोрд░ंрдЬрди рдЪैрдирд▓ рдзाрд░ाрд╡ाрд╣िрдХ рдФрд░ рд░िрдпрд▓िрдЯी рд╢ो рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдЦेрд▓ рдЪैрдирд▓ рд▓ाрдЗрд╡ рдоैрдЪ рджिрдЦाрддे рд╣ैं। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬैрд╕े рдбिрд╢рдХ्рд╡рд░ी рдЪैрдирд▓ рдХे рд╡ृрдд्рддрдЪिрдд्рд░ рдпा рдЗрдЧ्рдиू рдХे рджूрд░рд╕्рде рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдЬ्рдЮाрдирд╡рд░्рдзрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЪैрдирд▓ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрддे рд╣ैं। рдУрдЯीрдЯी рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдиे рдЯीрд╡ी рдХो рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рдХे рд╕ाрде рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рджрд░्рд╢рдХ рдЕрдкрдиी рдкрд╕ंрдж рдХा рдХंрдЯेंрдЯ рдЪुрди рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡िрд╡िрдзрддा рджрд░्рд╢рдХों рдХी рдЙрдо्рд░, рд░ुрдЪि рдФрд░ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХрднी-рдХрднी рд╕рдирд╕рдиीрдЦेрдЬ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдбाрд▓рддी рд╣ै। рдлिрд░ рднी, рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЯीрд╡ी рдХो рдкрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХा рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै।

4. рддाрдд्рдХाрд▓िрдХрддा рдФрд░ рд▓ाрдЗрд╡ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рддाрдд्рдХाрд▓िрдХрддा рдЗрд╕े рдЕрди्рдп рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдмрдиाрддी рд╣ै। рд▓ाрдЗрд╡ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдШрдЯрдиाрдПँ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕рдордп рдоें рджिрдЦाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдУрд▓ंрдкिрдХ рдЦेрд▓ рдпा рд╕ंрд╕рдж рд╕рдд्рд░। 1969 рдХे рдоूрди рд▓ैंрдбिंрдЧ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдиे рджुрдиिрдпा рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЬोреЬा। рднाрд░рдд рдоें 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдХ्рд░िрдХेрдЯ рд╡िрд╢्рд╡ рдХрдк рдХे рд▓ाрдЗрд╡ рдоैрдЪों рдиे рдЯीрд╡ी рдХ्рд░ांрддि рд▓ा рджी। рддрдХрдиीрдХी рд░ूрдк рд╕े, 5рдЬी рдФрд░ рдлाрдЗрдмрд░ рдСрдк्рдЯिрдХ्рд╕ рдиे рд▓ाрдЗрд╡ рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рдХो рдмिрдиा рдмрдлрд░िंрдЧ рдХे рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЖрдкрджा рдк्рд░рдмंрдзрди рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै, рдЬैрд╕े 2004 рдХे рд╕ुрдиाрдоी рдпा 2013 рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рдмाреЭ рдоें рд░ाрд╣рдд рд╕ूрдЪрдиाрдПँ। рд╣ाрд▓ांрдХि, рд▓ाрдЗрд╡ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоें рдд्рд░ुрдЯिрдпाँ (рдЬैрд╕े рдЧрд▓рдд рд░िрдкोрд░्рдЯिंрдЧ) рддेрдЬी рд╕े рдлैрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдлैрдХ्рдЯ-рдЪेрдХिंрдЧ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

5. рдордиोрд░ंрдЬрди, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдордиोрд░ंрдЬрди рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЬोреЬрддा рд╣ै। рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬैрд╕े рд╕рдд्рдпрдоेрд╡ рдЬрдпрддे рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоुрдж्рджों (рдорд╣िрд▓ा рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг, рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣) рдкрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдлैрд▓ाрдИ। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЪैрдирд▓ рдЬैрд╕े рдЦाрди рдЕрдХाрджрдоी рдХी рдЯीрд╡ी рд╡рд░्рдЬрди рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдмреЭाрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे ‘рдорди рдХी рдмाрдд’ рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдиीрддिрдпों рдХो рдЬрди-рдЬрди рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЯीрд╡ी рдХो ‘рдЗрди्рдлोрдЯेрдирдоेंрдЯ’ рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрддी рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХे рдмрд╣ाрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рджी рдЬाрддी рд╣ै।

6. рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдорд╣рдд्рд╡: рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдирджाрддा рдЙрдд्рдкाрджों рдХो рджृрд╢्рдп рдЕрдкीрд▓ рд╕े рдмेрдЪрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдЕрдоूрд▓ рдХे рд╣ाрд╕्рдпрдкूрд░्рдг рдРрдб। рднाрд░рдд рдоें рдЯीрд╡ी рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЙрдж्рдпोрдЧ 2023 рдоें 100 рдмिрд▓िрдпрди рд░ुрдкрдпे рдХा рдеा। рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдм्рд░ांрдб рдмिрд▓्рдбिंрдЧ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдУрд╡рд░-рдХрдорд░्рд╢िрдпрд▓ाрдЗрдЬेрд╢рди рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдкрд░ेрд╢ाрди рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

7. рддрдХрдиीрдХी рдЙрди्рдирдпрди рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдлीрдЪрд░्рд╕: рдЖрдзुрдиिрдХ рдЯीрд╡ी рдоें рдПрд▓рдИрдбी рдФрд░ рдУрдПрд▓рдИрдбी рд╕्рдХ्рд░ीрди, рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдлीрдЪрд░्рд╕, рд╡ॉрдпрд╕ рдХंрдЯ्рд░ोрд▓ рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЗंрдЯीрдЧ्рд░ेрд╢рди рд╣ैं। 8K рд░िреЫॉрд▓्рдпूрд╢рди рдФрд░ рд╡ीрдЖрд░ рд╕рдкोрд░्рдЯ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рджिрд╢ा рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдЯीрд╡ी рдХी рдмिрдХ्рд░ी 2025 рддрдХ рджोрдЧुрдиी рд╣ोрдиे рдХा рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै। рдпрд╣ рдкोрд░्рдЯेрдмिрд▓िрдЯी рдмреЭाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдХंрдЯेंрдЯ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдкрд░ рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै।

8. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡: рдЯीрд╡ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै। ‘рдмिрдЧ рдмॉрд╕’ рдЬैрд╕े рд╢ो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЪैрдирд▓ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдз्рд░рд╡ीрдХрд░рдг рдмреЭा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдмреЭा, рд▓ेрдХिрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЪैрдирд▓ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдПрдХ рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬो рддрдХрдиीрдХ, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЬोреЬрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рдЗрд╕े рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдмрдиाрддी рд╣ैं। рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдПрдЖрдИ рдФрд░ 6рдЬी рдЗрд╕े рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдмрдиाрдПंрдЧे।


рдЧुрд░ुрд╡ाрд░

рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ (Development of television in India)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 09, 2025    

рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдг

рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 15 рд╕िрддंрдмрд░, 1959 рдХो рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рдпрд╕्рдХों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХे рдЕрдзीрди рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдпूрдиेрд╕्рдХो рдж्рд╡ाрд░ा 20,000 рдбॉрд▓рд░ рдХा рдЕрдиुрджाрди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдкрд╣рд▓े рдиिрджेрд╢рдХ рд╢ैрд▓ेंрдж्рд░ рд╢ंрдХрд░ рдеे। рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рднрд╡рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рдкांрдЪрд╡ीं рдоंрдЬिрд▓ рдкрд░ рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕्рдЯूрдбिрдпो рдоें 500 рд╡ाрдЯ рдХा рдЯ्рд░ांрд╕рдоीрдЯрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े 20 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рдеा।

1960-61 рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕्рдХूрд▓ी рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдкрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рд╡рдпрд╕्рдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕्рдХूрд▓ों рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рд╣ेрддु рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╕ेрдЯ рд╡िрддрд░िрдд рдХिрдП। рдЗрд╕ी рд╡рд░्рд╖ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕ рдХे рдз्рд╡рдЬाрд░ोрд╣рдг рдХा рд╕ीрдзा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 1961 рдоें рдлोрд░्рдб рдлाрдЙंрдбेрд╢рди рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп, рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдгाрдд्рдордХ рдпोрдЬрдиा рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рддि рд╕рдк्рддाрд╣ рд╕्рдХूрд▓ी рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рднौрддिрдХी, рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рднूрдЧोрд▓, рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╣िंрджी, рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЬैрд╕े рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ 20-20 рдоिрдирдЯ рдХे рдкाрда рд╕ुрдмрд╣-рд╢ाрдо рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдкाрд▓ рди्рдпूрд░рде рдиे рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХो рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ाрдзрди рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ा рдХрджрдо рдмрддाрдпा।

рдиिрдпрдоिрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░

15 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1965 рдХो рдПрдХ рдШंрдЯे рдХा рдиिрдпрдоिрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ, рдФрд░ рдЙрд╕ी рджिрди рдкрд╣рд▓ा рд╕рдоाрдЪाрд░ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдеा। 26 рдЬрдирд╡рд░ी, 1967 рдХो рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी рдиे рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдХृрд╖ि рд╕ंрдмंрдзी рдирд╡ीрди рддрдХрдиीрдХों рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдХृрд╖ि рджрд░्рд╢рди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдпрд╣ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдмुрдзрд╡ाрд░ рдФрд░ рд╢ुрдХ्рд░рд╡ाрд░ рдХो 20-20 рдоिрдирдЯ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрддा рдеा, рдЬिрд╕े 15 рдЬुрд▓ाрдИ, 1970 рд╕े рдмреЭाрдХрд░ 30 рдоिрдирдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा।

2 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1972 рдХो рдмंрдмрдИ рдоें, 26 рдЬрдирд╡рд░ी, 1973 рдХो рд╢्рд░ीрдирдЧрд░, рдФрд░ 29 рд╕िрддंрдмрд░, 1973 рдХो рдЕрдоृрддрд╕рд░ рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХेंрдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЧрдП। рд╢्рд░ीрдирдЧрд░ рдФрд░ рдЕрдоृрддрд╕рд░ рдХेंрдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдордЬрдмूрд░ी рдоें рдХी, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд▓ाрд╣ौрд░ рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдоाрдмाрдж рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рднाрд░рдд рд╡िрд░ोрдзी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдмреЭ рд░рд╣ा рдеा। рдЕрдЧрд╕्рдд 1975 рдоें рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдорджрдж рд╕े рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдУрдбिрд╢ा, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдЧुрдЬрд░ाрдд, рдмिрд╣ाрд░, рдФрд░ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे 2400 рдЧांрд╡ों рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рд╕ेрд╡ा рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ।

1975 рдоें рдирдП рдХेंрдж्рд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖрд░ू 27 рдЕрдк्рд░ैрд▓ рдХो рдЬाрд▓ंрдзрд░, 9 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рдХोрд▓рдХाрддा, 14 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो рдордж्рд░ाрд╕, рдФрд░ рдирд╡ंрдмрд░ рдоें рд▓рдЦрдирдК рдоें рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдХोрд▓рдХाрддा рдФрд░ рд▓рдЦрдирдК рдХे рдХेंрдж्рд░ рдЕрд╕्рдеाрдпी рдеे। рдЬрдирд╡рд░ी 1976 рдоें рдЗрди рд╕ाрддों рдХेंрдж्рд░ों рд╕े рд╕рдоाрдЪाрд░, рдЦेрд▓, рдиाрдЯрдХ, рдлीрдЪрд░ рдлिрд▓्рдо, рдЧीрдд рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдиों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1976 рдоें рдЪंрдж्рд░ा рдХрдоेрдЯी рдХी рд╕िрдлाрд░िрд╢ рдкрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХो рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЗрдХाрдИ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा।

рд░ंрдЧीрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдк्рд░рдЧрддि

15 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1982 рдХो рдПрд╢िрдпाрдИ рдЦेрд▓ों рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдиे рд░ंрдЧीрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдиे рджрд░्рд╢рдХों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХो рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрдпा। 19 рдирд╡ंрдмрд░, 1985 рдХो рдЗрдирдЯेрдХ्рд╕рдЯ рдиाрдордХ рдЯेрд▓ीрдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рд╕ेрд╡ा рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ, рдЬो рд╕рдоाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдЬाрдирдХाрд░ी рдд्рд╡рд░िрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рдеी। 23 рдлрд░рд╡рд░ी, 1987 рдХो рдк्рд░рднाрддрдХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ेрд╡ा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ, рдЬिрд╕рдиे рд╕ुрдмрд╣ рдХे рд╕рдордп рджрд░्рд╢рдХों рдХे рд▓िрдП рдирдП рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдП।

1993 рдоें рдоेрдЯ्рд░ो рдЪौрдирд▓ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ, рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ी рдЪैрдирд▓ों рдХा рдЖрдЧрдорди рд╣ुрдЖ। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ेрд╡ा рдХो рдбीрдбी-1, рдбीрдбी-2 рдФрд░ рдбीрдбी-3 рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬрдмрдХि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЪैрдирд▓ों рдХो рдбीрдбी-4, рдбीрдбी-5 рдФрд░ рдбीрдбी-6 рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा। 1996 рдоें рдЖрдп рдмреЭाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ेрд╡ा рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдиे рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХो рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдпा।

рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЪैрдирд▓ рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ

3 рдирд╡ंрдмрд░, 2003 рдХो рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдиे рдбीрдбी рди्рдпूрдЬ рдиाрдордХ 24X7 рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЪैрдирд▓ рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рдЬो рд╕рдоाрдЪाрд░ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдФрд░ рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рдоुрдж्рджों рдкрд░ рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдбीрдбी рдиेрд╢рдирд▓ рдкрд░ рднी рдиिрдпрдоिрдд рд╕рдоाрдЪाрд░ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдкрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЪैрдирд▓ों рдХी рд╣ोреЬ рд▓рдЧी рд╣ै, рдЬрд╣ां рдм्рд░ेрдХिंрдЧ рди्рдпूрдЬ, рд▓ाрдЗрд╡ рдХрд╡рд░ेрдЬ, рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рддेрдЬ рдЬैрд╕े рдирдпे рдЪैрдирд▓ों рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдХो рдмреЭा рд░рд╣े рд╣ैं।

рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि

2000 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдордз्рдп рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдФрд░ рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ-рдЯू-рд╣ोрдо (DTH) рд╕ेрд╡ाрдУं рдиे рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХो рдмрджрд▓ рджिрдпा। 2004 рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдиे рдбीрдбी рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рдк्рд▓рд╕ (рдЕрдм рдбीрдбी рдл्рд░ी рдбिрд╢) рд▓ॉрди्рдЪ рдХिрдпा, рдЬो рдоुрдл्рдд DTH рд╕ेрд╡ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ै। рдЗрд╕рдиे рд▓ाрдЦों рдШрд░ों рддрдХ рдоुрдл्рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ рдкрд╣ुंрдЪाрдП।

2010 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдФрд░ рдУрд╡рд░-рдж-рдЯॉрдк (OTT) рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдХे рдЙрджрдп рдиे рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХी рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी। рдиेрдЯрдл्рд▓िрдХ्рд╕, рдЕрдоेрдЬрди рдк्рд░ाрдЗрдо, рдФрд░ рд╣ॉрдЯрд╕्рдЯाрд░ рдЬैрд╕े рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдиे рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдСрди-рдбिрдоांрдб рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдк्рд░рджाрди рдХी। рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЕрди्рдп рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЪैрдирд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рджрд░्рд╢рдХों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдиे рд░рд╣े।

2020 рддрдХ рднाрд░рдд рдоें 2000 рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे, рдЬिрдирдоें рд╕рдоाрдЪाрд░, рдордиोрд░ंрдЬрди, рдЦेрд▓ рдФрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ा рдЪैрдирд▓ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। 2023 рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдиे рдЕрдкрдиी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП DD India рдХो рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдФрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдмрдиाрдпा, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рджрд░्рд╢рдХों рддрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрд╣ुंрдЪाрдиा рд╣ै।

рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПं

рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдФрд░ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рд╕ंрдпोрдЬрди рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै। 5G рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдЯीрд╡ी рдХे рдмреЭрддे рдЙрдкрдпोрдЧ рдиे рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рдФрд░ рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдоांрдЧ рдХो рдмреЭाрдпा рд╣ै। рджूрд░рджрд░्рд╢рди рднी рдЕрдкрдиी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрджрдо рдЙрдаा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬैрд╕े рдпूрдЯ्рдпूрдм рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рд╕ेрд╡ाрдПं। рд╕ाрде рд╣ी, рдПрдЖрдИ-рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЕрдиुрд╢ंрд╕ा рдФрд░ рд╡рд░्рдЪुрдЕрд▓ рд░िрдпрд▓िрдЯी (VR) рдЬैрд╕े рдирд╡ाрдЪाрд░ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХो рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

рдЖрдЬ рднाрд░рдд рдХा рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдордиोрд░ंрдЬрди рдФрд░ рд╕ूрдЪрдиा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЬो рд╡िрд╡िрдзрддा рдФрд░ рдирд╡ाрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрде рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै।

__________________________________________________________________________

рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрддि рд▓рдШु рдЙрдд्рддрд░ी рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░

  • рдк्рд░рд╢्рди: рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрдм рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 15 рд╕िрддंрдмрд░, 1959 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХ्рдпा рдеा? рдЙрдд्рддрд░: рд╡рдпрд╕्рдХों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдкрд╣рд▓े рдиिрджेрд╢рдХ рдХौрди рдеे? рдЙрдд्рддрд░: рд╢ैрд▓ेंрдж्рд░ рд╢ंрдХрд░।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рднाрд░рдд рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓ा рдЯ्рд░ांрд╕рдоीрдЯрд░ рдХिрддрдиी рд╢рдХ्рддि рдХा рдеा? рдЙрдд्рддрд░: 500 рд╡ाрдЯ।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рджिрд▓्рд▓ी рдоें рд╕्рдХूрд▓ी рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХрдм рд╢ुрд░ू рд╣ुрдП? рдЙрдд्рддрд░: 1960-61 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕ рдХे рдз्рд╡рдЬाрд░ोрд╣рдг рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕ीрдзा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХрдм рд╣ुрдЖ? рдЙрдд्рддрд░: 1960 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдлोрд░्рдб рдлाрдЙंрдбेрд╢рди рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдгाрдд्рдордХ рдпोрдЬрдиा рдХрдм рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 1961 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдиिрдпрдоिрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдФрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрдм рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 15 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1965 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдХृрд╖ि рджрд░्рд╢рди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХिрд╕рдиे рдХी? рдЙрдд्рддрд░: рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдмंрдмрдИ рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХेंрдж्рд░ рдХрдм рдЦोрд▓ा рдЧрдпा? рдЙрдд्рддрд░: 2 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1972 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджूрд░рджрд░्рд╢рди рд╕ेрд╡ा рдХрдм рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: рдЕрдЧрд╕्рдд 1975 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХो рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рд╕े рдХрдм рдЕрд▓рдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा? рдЙрдд्рддрд░: рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1976 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рд░ंрдЧीрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрдм рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 15 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1982 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдЗрдирдЯेрдХ्рд╕рдЯ рд╕ेрд╡ा рдХрдм рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 19 рдирд╡ंрдмрд░, 1985 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдбीрдбी рди्рдпूрдЬ рдЪैрдирд▓ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрдм рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 3 рдирд╡ंрдмрд░, 2003 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдбीрдбी рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рдк्рд▓рд╕ (рдбीрдбी рдл्рд░ी рдбिрд╢) рдХрдм рд▓ॉрди्рдЪ рд╣ुрдЖ? рдЙрдд्рддрд░: 2004 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдоेрдЯ्рд░ो рдЪैрдирд▓ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрдм рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 1993 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ेрд╡ा рдХрдм рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 1996 рдоें।
  • рдк्рд░рд╢्рди: рдк्рд░рднाрддрдХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ेрд╡ा рдХрдм рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ? рдЙрдд्рддрд░: 23 рдлрд░рд╡рд░ी, 1987 рдХो।
  • рдк्рд░рд╢्рди: 2023 рдоें рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдиे рдХिрд╕ рдЪैрдирд▓ рдХो рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдмрдиाрдпा? рдЙрдд्рддрд░: рдбीрдбी рдЗंрдбिрдпा।

© 2011-2014 School4MEDIA. Designed by Bloggertheme9. Powered By Blogger | Published By Blogger Templates .