рд╢ुрдХ्рд░िрдпा рдкाрдардХों

рдоंрдЧрд▓рд╡ाрд░

рд╡ेрдм 3.0 (Web 3.0)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдирд╡ंрдмрд░ 05, 2024    

 рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдЕрдиंрдд рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдмреЬे рд╣ी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीреЭी рдХा рдоीрдбिрдпा рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рд╣ोрдЧा। рд╡ेрдм рдХी рджो рдкीреЭी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै- рд╡ेрдм 1.0 рдФрд░ рд╡ेрдм 2.0। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╡ेрдм 3.0 рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдПрдХ рдЕрдиुрдоाрди рдХे рдоुрддाрдмिрдХ рд╡ेрдм 3.0 рдЗрддрдиी рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣ोрдЧी рдХि рдЗрд╕рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдЬ рдХी рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕्рдкीрдб рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी।

рдЕрдкрдиे рджौрд░ рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдЕрдоेрд░िрдХी рдЯीрд╡ी рдзाрд░ाрд╡ाрд╣िрдХ ‘рд╕्рдЯाрд░ рдЯ्рд░ेрдХ’ рдоें рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рдирдЬाрд░ों рдХो рджेрдЦा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рдХ्рдпा рдЖрдиे рд╡ाрд▓ा рдоीрдбिрдпा ‘рд╕्рдЯाрд░ рдЯ्рд░ेрдХ’ рдЬैрд╕ी рдЧрд▓्рдк рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░ рджेрдЧा। рдЗрд╕рдХा рдЬрд╡ाрдм рдлौрд░рди рд╣ां рдоें рднрд▓े рд╣ी рди рджिрдпा рдЬा рд╕рдХे, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рди рдХрд╣рдХрд░ рдирдХाрд░ा рднी рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рд╕े рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдХे рдЬрди्рдорджाрддा рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рд▓ी рдиे рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ोрдЧी। рдЗрд╕ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХे рдЬрди्рдорджाрддा рднी рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рд▓ी рд╣ी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рд╡ेрдм 3.0 рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдХ рдоाрдиा рд╣ै। рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рд▓ी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рд╣ी рдЖрдЧाрдоी рди्рдпूрдирддा рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдПрдЧा। рдЕрддः рд╡ेрдм 3.0 рдХो рд╕рдордЭрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕िрдоंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рдХो рдЬाрдирдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै।

рд╕िрдоैрдЯिрдХ рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрд░्рде рд╢рдм्рджाрд░्рде рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬिрд╕рдоें рдЕрд░्рде рдХा рдиिрд╖्рдкाрджрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕िрдоेंрдЯिрдХ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡ेрдм рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕िрдоेंрдЯिрдХ рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрд╡ рдХा рдРрд╕ा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै, рдЬрд╣ां рд▓ोрдЧ рдПрдк्рд▓ीрдХेрд╢ंрдиों рдФрд░ рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों рдХी рдкрд░िрдзिрдпों рд╕े рдЖрдЧे рдЬाрдХрд░ рдХंрдЯेंрдЯ рдХो рд╢ेрдпрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕े рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╡िрдЬрди рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рдХो рдбाрдЯा рдХा рд╡ेрдм (рд╡ेрдм рдСрдл рдбाрдЯा) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╡ेрдм рдЧрддिрд╡िрдзि рдХो рдирдпा рдмрджрд▓ाрд╡ рджेрдЧा। рдЖрдЬ рдХрдИ рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рддрдХрдиीрдХें рдмрдиाрдИ рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं, рдХрдИ рдПрдк्рд▓ीрдХेрд╢рдиों рдХी рдЦोрдЬ рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рддाрдХि рд╡ेрдм рдХो рдФрд░ рд╕рд╣рдЬ, рд╕ुрдЧрдо рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдРрд╕ा рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм, рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХो рдордиुрд╖्рдп рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХे рд╕рдорддुрд▓्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдПрдХ рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ै।

рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рд▓ी, рдЬेрдо्рд╕ рд╣ैंрдбрд▓рд░ рдФрд░ рдУрд░ा рд▓ाрд╕िрд▓ा рдиे рдордИ 2001 рдоें рдорд╢рд╣ूрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкрдд्рд░िрдХा рд╕ाрдЗंрдЯिрдлिрдХ рдЕрдоेрд░िрдХрди рдоें рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЕрдкрдиा рд╢ोрдз рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдеा। рдЯिрдо рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХे рдоुрддाрдмिрдХ, ‘‘рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм, рдоौрдЬूрджा рд╡ेрдм рдХा рдПрдХ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕ूрдЪрдиा рдХो рдПрдХ рд╕рдЯीрдХ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдЕрд░्рде рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдЬ्рдпाрджा рдХाрд░рдЧрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЬрд╣ां рд▓ोрдЧ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рд╕ाрде рдХाрдо рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।‘‘

рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рд▓ी рдиे рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рд╡ेрдм рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдХि рдпрд╣ рдПрдХ рдбाрдЯा рд╡ेрдм рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдорд╢ीрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдФрд░ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдоुрддाрдмिрдХ рдпрд╣ рд╡ेрдм рдПрдХ рд╕ाрде рд╕ंрджрд░्рдн рдФрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी (рдХॉрди्рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рдПंрдб рдХंрдЯेंрдЯ) рдХो рдкреЭрдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╡ाрд▓ा рд╣ोрдЧा।

рдпрд╣ рд╕ाрдордЧ्рд░िрдпों рдХो рдлिрд▓्рдЯрд░ рдХрд░ рд╕рдХेрдЧा рдФрд░ рдпूрдЬрд░ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕िрд░्рдл рд╡рд╣ी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдкेрд╢ рдХрд░ेрдЧा рдЬो рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ो, рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╕ोрд░्рд╕ рд╕े рдЖрдИ рд╣ों рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рддाрдЬा рд╣ो। рдЗрд╕ рдХाрдо рдХे рд▓िрдП рдпूрдЬрд░ рдХो рдЕрдкрдиी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рд╡ाрд▓ी рд╕ूрдЪрдиा рдоुрд╣ैрдпा рдХрд░ाрдиी рд╣ोрдЧी, рдЬिрд╕рдХा рдХि рдПрдХ рддрд░ीрдХा рдЯैрдЧिंрдЧ рд╣ै।

рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдпे рд╣ै рдХि рд╡ेрдм, рдпूрдЬрд░ рдХे рдЗрдирдкुрдЯ рдФрд░ рдХंрдЯेंрдЯ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░-рдЪिрдд्рд░рдг рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ेрдЧा рдЬो рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдирддीрдЬрддрди рд╕िрдоैंрдЯिрдХ рдФрд░ рдЕрд░्рде рдЖрдзाрд░िрдд рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд╕рд░्рдЪ рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдПрдЧा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдирдП рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓, рдЖрд░рдбीрдПрдл рд░िрд╕ोрд░्рд╕ рдбिрд╕्рдХ्рд░िрдк्рд╢рди рдл्рд░ेрдорд╡рд░्рдХ рдкрд░ рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрд▓्рдб рд╡ेрдм рдХंрдЬेрдЯिрдпрдо рдбрдм्рд▓्рдпूрд╕ी рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░ोрдЯोрдХाрд▓ рдХे рдЬрд░िрдП рд╡ेрдм рдХी рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдпा рдбाрдЯा рдХो рдХोрдб рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рд╕рдоाрди рднाрд╖ा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЬाрдПрдЧी рдЬो рдЧुрдгाрдд्рдордХ рд╕рд░्рдЪ рдХो рд╕ंрднрд╡ рдХрд░ рд╕рдХेрдЧी। 


рд▓ाрдЗрдЯ (Light)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдирд╡ंрдмрд░ 05, 2024    

рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмрдЧैрд░ рдЬीрд╡рди рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХी рдЖंрдЦ рддрднी рджेрдЦ рдкाрддी рд╣ैं, рдЬрдм рд▓ाрдЗрдЯ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдкрд╣ुंрдЪрддा рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд░ंрдЧों рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХिрд╕ी рднी рд╡рд╕्рддु рд╕े рдЯрдХрд░ाрдХрд░ рдЖंрдЦ рдХी рдкुрддрд▓ी рд╕े рд╣ोрдХрд░ рд░ेрдЯिрдиा рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪрддी рд╣ै। рдлिрд░ рд░ेрдЯिрдиा рд╕े рдмрдирдиे рд╡ाрд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╕ंрджेрд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдЙрддрд░ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ी рддрдХрдиीрдХ рдкрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рдХैрдорд░ा рднी рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХी рдЖंрдЦ рдФрд░ рдХैрдорд░ा рдХी рддुрд▓рдиा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рджृрд╢्рдп рдХो рджेрдЦрдиे рд╣ेрддु рдХैрдорд░ा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдоाрдирд╡ рдХी рдЖंрдЦ рдЕрдзिрдХ рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ोрддी рд╣ै। рд░ंрдЧों рдХी рдмाрд░िрдХीрдпा рдкрдХреЬрдиा рд╣ो рдпा рд░ाрдд рдХे рд╕рдордп рдХрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рджेрдЦрдиा рд╣ो, рдХैрдорд░े рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдоाрдирд╡ рдХी рдЖंрдЦ рдХрдИ рдЧुрдиा рдЕрдзिрдХ рдХाрд░рдЧрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рдмाрдд рд╣рдоेрд╢ा рдпाрдж рд░рдЦрдиी рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХैрдорд░े рдХे рд▓िрдП рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдоाрдирд╡ рдХे рдЖंрдЦ рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं।


рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рд╕े рдкрд░िрдЪрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдШрд░ों рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХे рд╕ौंрджрд░्рдп рдмोрдз рдХी рддрд░рдл рд╣рдоाрд░ा рдз्рдпाрди рдХрдо рд╣ी рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рдо рдЕрдкрдиे рд╢рдпрдирдХрдХ्рд╖ рдоें рдиाрдЗрдЯ рд▓ैрдо्рдк рд▓рдЧाрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкрд░ рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं। рд░ेрд╕्рдЯोрд░ेंрдЯ рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХрдо рдХ्рдпों рд╣ोрддी рд╣ै? рдЗрд╕ рдкрд░ рднी рд╣рдоाрд░ा рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рдЬाрддा рд╣ै। рджीрд╡ाрд▓ी рдХे рдкрд░्рд╡ рдкрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдШрд░ों рдоें рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХे рдЬрд░िрдпे рдЦुрд╢िрдпों рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░рддे рд╣ै।

рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХे рддीрди рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ा-рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рд╡ाрди рдХрд░рдиा, рдХ्рдпोंрдХि рдЬрдм рддрдХ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рд╕рдоुрдЪिрдд рдк्рд░рдХाрд╢ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा, рддрдм рддрдХ рдХैрдорд░े рдоें рдЙрд╕рдХी рдЕрдЪ्рдЫी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдоें рдпрд╣ рдмрддाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХौрди рд╕ा рд╕рдордп рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рджेрдЦрдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рдоाрдд्рд░ा, рд░ंрдЧ рдФрд░ рджिрд╢ा рдмрджрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЬैрд╕े- рд╕ुрдмрд╣ рдФрд░ рд╢ाрдо рдХे рд╕рдордп рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рд░ंрдЧ рд╣рд▓्рдХा рдиाрд░ंрдЧी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджौрд░ाрди рдЫाрдпा рднी рд▓рдо्рдмी рдмрдирддी рд╣ै। рддीрд╕рд░ा- рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рдорджрдж рд╕े рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рднाрд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд▓ाрдЗрдЯ рдПрдХ рдРрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рд▓ाрдЗрдЯ рд╕्рд░ोрддों рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдХे рдХिрд╕ी рдЦाрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЬो рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рд╣рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдкीрдЫे рд▓ाрдЗрдЯ рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓ा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╣ी рдкрд░ाрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рд▓ैंрд╕ рдХे рд░ाрд╕्рддे рд╕े рдХैрдорд░े рдоें рдХैрдж рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рд╕рд╣ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХैрдорд░ा рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдаीрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдирд╣ीं рджेрдЦ рдкाрддा рд╣ै рдФрд░ рджृрд╢्рдп рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЖрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд▓ाрдЗрдЯ рд╢ॉрдЯ рдХी рдХрдо्рдкोрдЬिрд╢рди рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рджृрд╢्рдп рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╡िрднिрди्рди рддрдд्рд╡ों рдХो рдХिрддрдиा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдпा рдЕрд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░िрдХोрд░्рдб рдХрд░рдиा рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрдИ рдмाрд░ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдХрд▓ाрдд्рдордХ рддрд░ीрдХे рд╕े рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рднी рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рд╕े рд╣ी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХैрд╕े рджिрдЦाрдИ рджेंрдЧे। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै:-

рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рдФрд░ рдЗрдирдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ  (Direct and Indirect Light)

рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рд╕рдордЭ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा рд╣ै? рд▓ाрдЗрдЯ рджो рдоुрдЦ्рдп рдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓ा- рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ, рдФрд░ рджूрд╕рд░ा- рдЗрдирдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ। рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рд╕ीрдзे рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЗрддрдиी рддेрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХा рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдЬिрддрдиी рддेрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै, рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рднी рдЙрд╕ी рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдЧрд╣рд░ा рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рд╕ूрд░्рдп рд╣ै। рдпрджि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рд╕ीрдзे рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рдкреЬрддी рд╣ैं рддो рдЙрд╕े рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╣ाрдИрд▓ोрдЬрди рд╕े рднी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рд╕ीрдзी рд▓ाрдЗрдЯ рдбाрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै рддो рдЙрд╕े рднी рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдРрд╕ी рд▓ाрдЗрдЯ рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рд╕рдкाрдЯ рдЫрд╡ि рдмрдирддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╣ोрддी рд╣ै। рдХрдИ рдмाрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХा рдкрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдиाрдЯрдХीрдп рдЫрд╡ि рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 

рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЬрдм рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рд▓ाрдЗрдЯ рд╕ीрдзा рдирд╣ीं рдкреЬрддी рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдЗрдирдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рд▓िрдП рдЗрдирдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХा рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдирд╣ीं рдмрдирддा рд╣ै। рд╕्рдЯूрдбिрдпो рдоें рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╡िрднिрди्рди рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХी рдорджрдж рд╕े рдЗрдирдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддीрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╣ाрд░्рдб рдФрд░ рд╕ाрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ  (Direct and Indirect Light)

рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯों рдХो рджो рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдПрдХ рд╡рд╣ рд▓ाрдЗрдЯ рдЬो рдХिрд╕ी рдПрдХ рджिрд╢ा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддी рд╣ै рддрдеा рджूрд╕рд░ा рд╡рд╣ рд▓ाрдЗрдЯ рдЬो рдЪाрд░ों рддрд░рдл рд╣ोрддी рд╣ै рдпाрдиी рдЬिрд╕рдХी рдХोрдИ рджिрд╢ा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬो рд▓ाрдЗрдЯ рдХिрд╕ी рдПрдХ рджिрд╢ा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рд░ोрд╢рдиी рдХाрдлी рддेрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдЫाрдпा рдЧрд╣рд░ी рдмрдирддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╣ाрд░्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░िрдд рдЬिрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рдХोрдИ рджिрд╢ा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдФрд░ рдЪाрд░ों рддрд░рдл рдлैрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдЫाрдпा рдХрдо рдмрдиाрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╕ॉрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рд▓ाрдЗрдЯों рдХो рдХрдИ рдФрд░ рдиाрдоों рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े- рд╣ाрд░्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдбाрдпрд░ेрдХ्рд╢рдирд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рдПрдХ рджिрд╢ा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЙрд╕ рджिрд╢ा рдХे рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░, рд╕ॉрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдбिрдл्рдпूрдЬ्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХी рдХोрдИ рдПрдХ рджिрд╢ा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХो рдПрдХ рд╕рдоाрди рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рддी рд╣ै।

рд╣ाрд░्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдлोрдХрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдлोрдХрд╕ рдХрд░рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рджेрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ॉрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдл्рд▓рдб рд▓ाрдЗрдЯ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдПрдХ рд╕рдоाрди рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрдП рддो рд╕ाрдоाрди्рдп рддौрд░ рдкрд░ рдХрдорд░ों рд╡ рдЧрд▓िрдпों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдл्рд▓рдб рд▓ाрдЗрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЯॉрд░्рдЪ рдпा рдЧाреЬिрдпों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдлोрдХрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡ीрдбिрдпो рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпा рддो рд╣ाрд░्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै рдпा рдлिрд░ рд╕ॉрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ।

рд╣ाрд▓ांрдХि рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрдИ рд▓ाрдЗрдЯ рдРрд╕ी рднी рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдл्рд▓рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдлोрдХрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी। рдЗрди рд▓ाрдЗрдЯों рдоें рдпрд╣ рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ें рдкूрд░े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рддрдеा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкреЬрдиे рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╡िрд╖рдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рдХे рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рде्рд░ी-рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ (Three-Point Lighting)

рдпрд╣ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рд╕ेрдЯ-рдЕрдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рддीрди рддрд░рдл рд╕े рд▓ाрдЗрдЯ рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े рде्рд░ी-рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдпा рдд्рд░िрдХोрдг рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рде्рд░ी-рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рд╣ाрдИрд▓ाрдЗрдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЫाрдпा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдЬрд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж, рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдЯ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмैрдХ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рд▓ाрдЗрдЯों рдХो рдд्рд░िрдХोрдг рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рд╕ाрдордиे рдХ्рд░рдорд╢ः рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдФрд░ рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдкीрдЫे рд╕े рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рд╕ेрдЯ-рдЕрдк рд╕े рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЙрднрд░ा рд╣ुрдЖ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдЗрд╕ी рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рддрдХрдиीрдХी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рднी рде्рд░ी рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рде्рд░ी рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ рд▓ाрдЗрдЯिंрдЧ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдХ्рд░рдорд╢ः рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ, рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдФрд░ рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдЬाрдирдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै।

  • рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ: рдпрд╣ рд▓ाрдЗрдЯ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд▓ाрдЗрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рд╕े рд╣ी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рдХैрдорд░े рдоें рдХैрдж рдХिрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рджृрд╢्рдп рдкрд░ рдЗрд╕ी рд▓ाрдЗрдЯ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рдХि рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд╣ाрд░्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╣ी рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдХाрдлी рддेрдЬ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдкрд░рдЫाрдИ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЗрд╕े рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рд╕ाрдордиे 45 рдбिрдЧ्рд░ी рдкрд░ рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ: рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдкрд░рдЫाрдИ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдХैрдорд░े рдХे рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд рдпрд╣ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдкрд░рдЫाрдИ рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХी рдЫाрдпा рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд▓िрдП рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд╕ाрдл्рдЯ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै, рддрдм рдЙрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рдоें рдЕंрдзेрд░ा рдЫा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рддрдХрдиीрдХी рднाрд╖ा рдоें рдлाрд▓рдСрдл рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЬिрддрдиी рдЕрдзिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рдХी рдХी-рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрддрдиा рд╣ी рдлाрд▓рдСрдл рдЕрдзिрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд▓ рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  • рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдб рд▓ाрдЗрдЯ: рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рдкीрдЫे рдХा рджृрд╢्рдп рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рдкीрдЫे рд╕ेрдЯ рд▓рдЧा рд╣ोрддा рд╣ै, рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рд╕ेрдЯ рдХो рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдб рд▓ाрдЗрдЯ рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдмैрдХ рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рд╕े рд╕ेрдЯ рдкрд░ рдбाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдХो рдЙрд╕ी рджृрд╢्рдпों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдмैрдХрдЧ्рд░ाрдЙрдг्рдб рджिрдЦाрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। 

рд╕ोрдорд╡ाрд░

рд╡ेрдм 2.0 рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी: рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдПрдк्рд▓ीрдХेрд╢рди्рд╕ (Web 2.0 technologies: Meaning and applications)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдирд╡ंрдмрд░ 04, 2024    

 21рд╡ीं рд╕рджी рдХा рджूрд╕рд░ा рджрд╢рдХ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдмेрддрд╣ाрд╢ा рд╡ृрдж्рдзि рдХा рджрд╢рдХ рд╣ै। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рднाрд░рдд рд╕рдоेрдд рджुрдиिрдпा рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рджेрд╢ों рдоें рдмोрд▓рдмाрд▓ा рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдорддः рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдмреЭोрдд्рддрд░ी рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рдмрдирддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рд╣ाрдИ рд╕्рдкीрдб рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдФрд░ рд╡ाрдИрдлाрдИ рд╣ॉрдЯ рд╕्рдкॉрдЯ्рд╕ рдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдоोрдмाрдЗрд▓ рд╡ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рд╡ेрдм рдХे рдЗрд╕ рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो ‘рд╡ेрдм 2.0 рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрд╣ां рдпूрдЬрд░ рд╕ूрдЪрдиाрдПं рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрд▓ोрдб рд╡ рдбाрдЙрдирд▓ोрдб, рдмрд▓्рдХि рд╢ेрдпрд░ рднी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। 

рд╡ेрдм 2.0 рд╢рдм्рдж рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдРрд╕े рд╡ेрдм рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдоों/рдПрдк्рд▓ीрдХेрд╢рди्рд╕ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬो рдкाрд░рд╕्рдкाрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдмांрдЯрдиे, рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХे рдЖрджाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे, рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦ рдХрд░ рдбिрдЬाрдЗрди рдмрдиाрдиे рдФрд░ рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рд╕े рдЬोреЬрдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡ेрдм 2.0 рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдоें рд╡ेрдм рдЖрдзाрд░िрдд рдХрдо्рдпूрдиिрдЯी/рд╕рдоुрджाрдп, рд╣ोрд╕्рдЯ рд╕рд░्рд╡िрд╕, рд╡ेрдм рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо, рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ, рд╡ीрдбिрдпो рд╢ेрдпрд░िंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ, рд╡िрдХी, рдм्рд▓ॉрдЧ, рддрдеा рдоैрд╢рдк (рджो рдпा рдЕрдзिрдХ рд╕्рдд्рд░ोрддों рд╕े рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХрд░рдХे рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╡ेрдм рдкेрдЬ) рд╡ рдлोрдХ्рд╕ोрдиोрдоी (рдЯैрдЧिंрдЧ) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдПрдХ рд╡ेрдм 2.0 рд╕ाрдЗрдЯ рдЕрдкрдиे рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рдЕрди्рдп рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рджेрдЦрдиे рдпा рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдиॉрди-рдЗंрдЯрд░рдПрдХ्рдЯिрд╡ рд╡ेрдм рд╕ाрдЗрдЯों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдХिрд╕ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рдХेрд╡рд▓ рдЙрддрдиा рд╣ी рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬिрддрдиी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрди्рд╣ें рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।

рдпрд╣ рд╢рдм्рдж 2004 рдоें рдУ рд░ेрд▓ी рдоीрдбिрдпा рд╡ेрдм 2.0 рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рдЯिрдо рдУ рд░ेрд▓ी рд╕े рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рд╕े рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдХे рдирдП рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдХा рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдпрд╣ рдХिрд╕ी рддрдХрдиीрдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рдЕрдкрдбेрдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдЕрдкिрддु рдПрдХ рдПंрдб рдпूрдЬрд░/рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдФрд░ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдбेрд╡рд▓рдкрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ेрдм рдХो рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХे рддрд░ीрдХों рдоें рдЖрдпे рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХो рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। 

рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХрдИ рдмреЬी рдоीрдбिрдпा рдХंрдкрдиिрдпां рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рдЙрддрд░ рдЖрдИ। рдХрдИ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╡ेрдм рдаिрдХाрдиों рдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдиाрдоी рдХंрдкрдиिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। 2005 рдоें ‘рди्рдпूрдЬ рдХॉрд░рдкोрд░ेрд╢рди’ рдиे ‘рдоाрдИрд╕्рдкेрд╕’ рдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░, 2006 рдоें ‘рдЧूрдЧрд▓’ рдиे ‘рдпूрдЯ्рдпूрдм’ рдХो рдЦрд░ीрджा। 

рддेрдЬी рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдиे рд╡ेрдм 2.0 рдХा рд░ाрд╕्рддा рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕ाрд░рдеी рдмрдиा рд╣ै рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб। рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рд╕े рдЖрд╢рдп рдЙрд╕ рд╡िрдзि рдФрд░ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдпा рдЙрд╕ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЬрд░िрдП рд╣рдо рдРрд╕े рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдЬुреЬрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рд╕ूрдЪрдиाрдПं рдд्рд╡рд░िрдд рдЧрддि рд╕े рдЕрдкрд▓ोрдб рд╡ рдбाрдЙрдирд▓ोрдб рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े- рдкрд╣рд▓े рдбाрдпрд▓рдЕрдк рдоोрдбेрдо рдХे рдЬрд░िрдП рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЦुрд▓рддा рдеा, рдЕрдм рдЕрдд्рдпंрдд рддीрд╡्рд░ рд╕्рдкीрдб рдмाрд▓े рдмॉрдбрдмैंрдб рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдЖ рдЧрдП рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рд╣рдо 3рдЬी (рдерд░्рдб рдЬрдиेрд░ेрд╢рди) рд╡ 4рдЬी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं। рдХрдИ рдХрдо्рдкрдиिрдпां рдХुрдЫ рдмреЬे рджेрд╢ों рдоें 5рдЬी рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХी рддैрдпाрд░ी рдоें рд╣ैं। рддेрдЬ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдпाрдиी рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХे рдЬрд░िрдП рдмреЬी рд╕े рдмреЬी рдлाрдЗрд▓ें рдЪुрдЯрдХिрдпों рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рднेрдЬी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдбाрдпрд▓рдЕрдк рдоोрдбेрдо рдоें рдХрднी рдПрдХ рд╕ंрдЧीрдд рдХी рдпा рдлिрд▓्рдо рдХी рдлाрдЗрд▓ рдЦोрд▓рдиे рдоें рдШंрдЯों рд▓рдЧ рдЬाрддे рдеे, рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдПрд░рд░ рдЖ рдЬाрддा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдиे рдЙрд╕рдХी рдЧрддि рдоें рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рддेрдЬी рд▓ा рджी рд╣ै। рдШंрдЯों рдХा рдХाрдо рдЕрдм рдоिрдирдЯों рдпा рд╕ेрдХेрдг्рдбों рдоें рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै।

рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рдлोрди рдХे рдЬрд░िрдП рд╕ैрдЯेрд▓ाрдЗрдЯ рдоोрдбेрдо, рдПрдХ рдХेрдмрд▓ рдоोрдбेрдо рдпा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд╕рдм्рд╕्рдХ्рд░ाрдЗрдмрд░ рд▓ाрдЗрди (рдбीрдПрд╕рдПрд▓) рдХी рджрд░рдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдбेрд╕्рдХрдЯॉрдк рдХे рд╕ाрде рдЕрдм рддो рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдЬोреЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдлोрди рдХी рдмाрдз्рдпрддा рднी рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдХंрдкрдиिрдпां рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХे рд╕ीрдкीрдпू рдХे рд╕ाрде рд▓рдЧे рдпूрдПрд╕рдмी рд╕ॉрдХेрдЯ рдоें рдлिрдЯ рд╣ोрдиे рд▓ाрдпрдХ рдбूंрдЧрд▓ рдиिрдХाрд▓ рдЪुрдХी рд╣ैं।

рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рдмेрддाрд░ рдЕрд░्рдеाрдд рд╡ाрдпрд░рд▓ेрд╕ рддрдХрдиीрдХ рдХे рдХाрд░рдг рдХ्рд░ांрддि рдЖрдпी। рдЖрдЬ рдХे рд╡ेрдм рдХो рд╡ाрдпрд░рд▓ेрд╕ рд╡ेрдм рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рдХे рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рддेрдЬी рд╕े рдмреЭी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рд▓िрд╣ाрдЬा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХो рдоोрдмाрдЗрд▓ рддрдХрдиीрдХ рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдмैрдаाрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ैрдкрдЯॉрдк рдХंрдкрдпूрдЯрд░ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рднी рдмреЭрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡ाрдИрдлाрдИ рддрдХрдиीрдХ рдпाрдиी рд╡ाрдпрд░рд▓ैрд╕ рдлिрдбेрд▓िрдЯी рддрдХрдиीрдХ рдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХो рдмेрддाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рджिрдиों рдоें рдпрд╣ рддрдп рдоाрдиा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдбूंрдЧрд▓ рдпा рдХिрд╕ी рдФрд░ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं рд░рд╣ेрдЧी। рд╡рд╣ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рдХे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХी рддрд░рд╣ рдХрдоोрдмेрд╢ рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд░рд╣ेрдЧा।

рдоोрдмिрд▓िрдЯी рдпाрдиी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдЖрдЬ рдХे рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░ рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрди рдЧрдИ рд╣ै। рд╡ाрдИрдлाрдИ рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдкрд╣рд▓ा рдХрджрдо рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЖрдЧे рд╡ाрдИрдоैрдХ्рд╕ рддрдХрдиीрдХ рд╣ै рдЬो рдмेрддाрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХो рд╕рдорд╕्рдд рдорд╣ाрдирдЧрд░ीрдп, рд╢рд╣рд░ी, рдЙрдкрд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рддрдХ рд╕ुрдЧрдо рдмрдиा рджेрдЧा। рд╡ाрдИрдлाрдИ рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рдХो рдХрдиेрдХ्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордж्рдзрдо рд╢рдХ्рддि (рд▓ो-рдкाрд╡рд░) рд░ेрдбिрдпो рд╕िрдЧ्рдирд▓ों рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рд╡ाрдИрдоैрдХ्рд╕ рд╡ाрдИрдлाрдИ рдЬैрд╕ा рд╣ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХрдо рджूрд░ी рдпा рдбेреЭ рд╕ौ рд╕े рджो рд╕ौ рдлुрдЯ рдХी рджूрд░ी рдХो рдХрд╡рд░ рдХрд░рдиे рдХे рдмрдЬाрдп 16 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдЬिрддрдиी рд▓рдо्рдмी рджूрд░िрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рджाрдпрд░े рдоें рд▓ेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡ाрдЗрдоैрдХ्рд╕ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдЖрдЬ рдХे рд╕ेрд▓рдлोрди рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХी рддрд░рд╣ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ोрдЧा। 

рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХी рдЗрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХрддा рдиे рд╡ेрдм 2.0 рдХो рд╕ंрднрд╡ рдХिрдпा рд╣ै। рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдирдпा рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ी рд╡ेрдм 2.0 рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрддा рд╣ै। рдпे рдПрдХ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдХрдИ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдПं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рджूрд╕рд░ी рдкीреЭी рдпाрдиी рдЯूрдЬी рд╡ेрдм рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рдпे рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╢ेрдпрд░िंрдЧ рдФрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें (рдлेрд╕рдмुрдХ, рдЯ्рд╡िрдЯрд░ рдЖрджि), рдпूрдЬрд░ рдЬрдиेрд░ेрдЯрдб рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें рдЬैрд╕े рдпू рдЯ्рдпूрдм (рдЗрд╕рдХी рдеीрдо рд╣ी рд╣ै-рдм्рд░ॉрдбрдХाрд╕्рдЯ рдпोрдЕрд░рд╕ेрд▓्рдл рдпाрдиी рдЦुрдж рдХो рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░ो) рдФрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рднाрдЧीрджाрд░ी рдХी рд╡िрдХिрдкीрдбिрдпा рдЬैрд╕ी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯें рдЖрддी рд╣ैं। рдбрдм्рд▓्рдпूрдПрдкी, рд╡ैрдк рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рдЬैрд╕ी рд╡ाрдпрд░рд▓ेрд╕ рддрдХрдиीрдХ рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдорд▓्рдЯीрдоीрдбिрдпा рдоैрд╕ेрдЬिंрдЧ рд╕िрд╕्рдЯрдо (рдПрдордПрдордПрд╕) рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдРрд╕ी рддрдХрдиीрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЬрд░िрдП рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ, рдСрдбिрдпो, рд╡ीрдбिрдпो рдФрд░ рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╕рдмрдХुрдЫ рднेрдЬा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдоोрдмाрдЗрд▓ рдФрд░ рд╕ेрд▓рдлोрди-рд░ेрдбिрдпो, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ा, рд░िрдХॉрд░्рдбрд░, рдПрдордкी-3 рдк्рд▓ेрдпрд░, рдоूрд╡ी рдк्рд▓ेрдпрд░, рд╡ीрдбिрдпोрд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рдбिрд╡ाрдЗрд╕, рдЯीрд╡ी рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо, рдЬीрдкीрдПрд╕, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ-рдПрдХ рд╕ाрде рдХрдИ рд░ूрдкों рдоें рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। 

рдкрд╣рд▓ी рдкीреЭी рдХे рд╡ेрдм рдпाрдиी рд╡ेрдм 1.0 рдоें рдпूрдЬрд░ рдХंрдЯेंрдЯ рдХो рдЙрдкрднोрдЧ рдХрд░рддे рдеे рд▓ेрдХिрди рд╡ेрдм 2.0 рдоें рдпूрдЬрд░ рдХंрдЯेंрдЯ рдмрдиा рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕े рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╢ेрдпрд░ рднी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡ेрдм 1.0 рд╕्рдеिрд░ рдеा, рд╡ेрдм 2.0 рдбाрдпрдиेрдоिрдХ рдпाрдиी рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै। рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡ेрдм 2.0 рдХी рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдФрд░ рддीрд╡्рд░рддा рдФрд░ рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоिрддा рд╕िрд░्рдл рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं, рдпूрдЬрд░ों рдФрд░ рдСрдбिрдпंрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рд╕рдмрдХुрдЫ рдЬрдирд╣िрдд рдоें рд╣ी рд╣ै। рд╡ेрдм 2.0 рдПрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕рдлрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдмреЬी-рдмреЬी рдХंрдкрдиिрдпां рд╡ेрдм рдХे рдЗрд╕ рдирдП рдЕрд╡рддाрд░ рд╕े рднрд▓ी рднांрддि рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ैं। рд╡े рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯों рдкрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдиों рдХे рдЬрд░िрдП рдпा рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдиेрдЯрд╡рд░्рдХों рдоें рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рд░ाрдЬрд╕्рд╡ рдмрдЯोрд░ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рд╕ुрдХ рд░рд╣рддी рд╣ैं। рд╡ेрдм рдХा рдмाрдЬाрд░ рдмрд╣ुрдд рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рдлрд▓-рдлूрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдПрдбрд╡рд░्рдЯाрдЗрдЬिंрдЧ рдПрдХ рдмреЬा рдмिрдЬрдиेрд╕ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрд░рдмों-рдЦрд░рдмों рдбॉрд▓рд░ों рдХा рдХाрд░ोрдмाрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै।


рдмुрдзрд╡ाрд░

рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб (Bulletin Board)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 23, 2024    

 рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рдоंрдЪ рд╣ै, рдЬो рдЕрдкрдиे рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рд╕ंрджेрд╢ рдкोрд╕्рдЯ рдХрд░рдиे рддрдеा рдкреЭрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХोрдИ рд╕ूрдЪрдиा рдХो рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиी рд╣ोрддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб рдкрд░ рдкोрд╕्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджेрд╢ рдХो рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рджेрдЦ-рдкреЭ рд╕рдХрддे рд╣ै। рдЙрди рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ै। рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рднी рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рджेрдЦрдиे, рдкреЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै। рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди рдлॉрд░ рдХ्рд╡ाрд▓िрдЯेрдЯिрд╡ рд░िрд╕рд░्рдЪ рдиे рдЗрд╕े рдСрдирд▓ाрдЗрди реЮोрд░рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╢ोрдз рдк्рд░рддिрднाрдЧी рд╕рд╡ाрд▓ों рдХे рдЬрд╡ाрдм рджेрдиे, рд╡िрдЪाрд░ों рд╡ рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдЭा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ॉрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдПрдХ рдоॉрдбрд░ेрдЯрд░ рднी рднाрдЧ рд▓ेрддा рд╣ै, рдЬो рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рдмाрддрдЪीрдд рдХो рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдоॉрдбрд░ेрдЯрд░ рд╕рд╡ाрд▓ों рдХा рдЬрд╡ाрдм рджेрдиे рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдбेрдЯा рдХो рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рдмрдиाрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै। 

рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдПрдХ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░ рдХेंрдж्рд░ीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╡िрд╖рдп рдХी рд╕рдорд╕्рдд рд╕ूрдЪрдиाрдПं рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХिрд╕ी рднी рдХोрдиे рдоें рдмैрдардХрд░ рджेрдЦा-рдкреЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рдмुрд▓ेрдЯिрди рдмोрд░्рдб рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рд╕рд╢ुрд▓्рдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рдХुрдЫ рдкрд░ рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ। рдЗрди्рд╣ें рдХोрдИ рднी рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдЕрдкрдиे рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдкрд░ рдбाрдЙрдирд▓ोрдб рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।


рд░рд╡िрд╡ाрд░

рдХैрдорд░ा рдХे рдк्рд░рдХाрд░ (Types of Camera)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 20, 2024    

 рдХैрдорд░ा (Camera) рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рд▓िрдП рдкीрдирд╣ोрд▓ рдХैрдорд░ा, рд╡्рдпू рдХैрдорд░ा, рдХाрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा, рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ा, рд╕िंрдЧрд▓ рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ा, рдЗрди्рд╕рдЯैंрдЯ рдХैрдорд░ा, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।  

  1. рдкिрдирд╣ोрд▓ рдХैрдорд░ा (Pinhole Camera) : рдкिрдирд╣ोрд▓ рдХैрдорд░ा рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдХैрдорд░ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд▓ैंрд╕ рдирд╣ीं рд▓рдЧा рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдПрдкрд░्рдЪрд░ (рддрдеाрдХрдеिрдд рдкिрдирд╣ोрд▓) рдХी рдорджрдж рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो рдпрд╣ рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдЫिрдж्рд░ рд╡ाрд▓ा рд▓ाрдЗрдЯ-рдк्рд░ूрдл рдмॉрдХ्рд╕ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рджृрд╢्рдп рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдПрдкрд░्рдЪрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧुрдЬрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдмॉрдХ्рд╕ рдХी рджूрд╕рд░ी рджिрд╢ा рдоें рдЙрд▓्рдЯी рдЫрд╡ि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдмाрдж рдоें рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рд▓ैंрд╕ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।

  2. рд╡्рдпू рдХैрдорд░ा (View Camera: рдпрд╣ рдХैрдорд░े рдмреЬे рдЖрдХाрд░ рдХा рд╣ोрддा рд╣ैं, рдЬिрд╕े рд╕्рдЯैрдг्рдб рдкрд░ рд▓рдЧाрдХрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпू рдХैрдорд░ा рдоें рд╡्рдпूрдлाрдЗंрдбрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдлिрд▓्рдо рдХी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдПрдХ рд╡्рдпूрдлाрдЗंрдбрд░ рд╕्рдХीрди рд▓рдЧी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдпा рджृрд╢्рдп рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХैрдорд░े рдХे рд╡्рдпूрдлाрдЗंрдбрд░ рдоें рд╕ीрдзे рдЦреЬे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рджृрд╢्рдп рдЙрд▓्рдЯा рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рд╕िрд░ рдиीрдЪे рдФрд░ рдкाँрд╡ рдКрдкрд░ рд╣ोрддा। рдРрд╕े рдХैрдорд░ों рдХो рдЖрдЧे рдФрд░ рдкीрдЫे рджोрдиों рднाрдЧों рдоें рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпू рдХैрдорд░ा рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рджोрд╖ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рди рддो рдмрд╣ुрдд рдирдЬрджीрдХ (Extreme Closeup) рдХी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рди рддो рдЗрдирдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп-рдЧрд╣рдирддा (Depth of Field) рдХा рд╣ी рд╕рд╣ी рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
  3. рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा (Compact camera) : рдпрд╣ рдЫोрдЯे рдЖрдХाрд░ рдХा рдХैрдорд░ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд▓ैрди्рд╕ рдмрджрд▓े рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा рдоें рдЕрдЪ्рдЫी рдХिрд╕्рдо рдХा рд▓ैрди्рд╕ рд▓рдЧा рд╣ोрддा рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рдоें рдРрд╕े рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै, рдЬिрдирдоें рдЬूрдо рд▓ैрди्рд╕ рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд▓рдЧा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдирдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп-рдЧрд╣рдирддा (Depth of Field) рддीрди рдлीрдЯ рд╕े рдЕрди्рддрдд рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрдирдоें рдЕрдЪ्рдЫी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдмाрдЬाрд░ рдоें рдРрд╕े рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдПрдХ्рд╕рдкोрдЬрд░ рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡ः рдЪाрд▓िрдд рдк्рд░рдгाрд▓ी рд▓рдЧी рд╣ोрддी рд╣ै। рдХुрдЫ рдРрд╕े рдоॉрдбрд▓ рднी рдЖ рдЧрдпे рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рд▓рдЧी рдл्рд▓ैрд╢ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдкрд░ рджिрди рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ рдоुрдж्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ा рдЙрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рдХрднी-рдХрднाрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХрд░рдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕े рдХैрдорд░े рд╕े рдлोрдЯो рдЦींрдЪрдиा рдмрд╣ुрдд рдЖрд╕ाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рд╡्рдпू рдлाрдЗंрдбрд░ рдоें рд╕े рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдмрдЯрди рджрдмा рдХрд░ рдлोрдЯो рдЦींрдЪी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдПрдкрд░рдЪрд░ рдпा рд╢рдЯрд░ рдХी рдЧрддि рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░ों рдоें рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдХुрдЫ рдЕрд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рднी рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ैं। рдЬैрд╕े- рдЗрди рдХैрдорд░ों рдоें рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдлिрд▓्рдЯрд░, рд▓ैрди्рд╕, рдл्рд▓ैрд╢ рдЖрджि рд▓рдЧाрдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрдирд╕े рдЦींрдЪे рдЧрдП рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рднी рдЙрддрдиे рд╢ाрд░्рдк рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рдЬिрддрдиे рдХि рдХिрд╕ी SLR рдХैрдорд░ा рдХे рд╣ोрддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░े рдХा рд░ैрдЬोрд▓ूрд╢рди рдХाрдлी рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдХॉрдо्рдкैрдХ्рдЯ рдХैрдорд░े рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЕрдЪ्рдЫी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдирд╣ीं рд╕ीрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें рдПрдкрд░рдЪрд░, рдк्рд░рдХाрд╢ рдоीрдЯрд░ рд╡ рд╢рдЯрд░ рдХी рдЧрддि рдХा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рд╕े рд▓рдЧे рд▓ैंрд╕, рдл्рд▓ैрд╢ рдЖрджि рдХी рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ीрдоा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕ीрдоिрдд рдПрдкрд░рдЪрд░ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рддेрдЬ рдЧрддि рдХी рдлिрд▓्рдо рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 
  4. рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ा (TLR- Twin Lens Reflex Cameraa) : TLR рдХैрдорд░ा рдоें рджो рд▓ैрди्рд╕ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬिрдирдХी рдлोрдХрд▓ рд▓ैрди्рде рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ोрддी рд╣ै। рджोрдиों рд▓ैрди्рд╕ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдКрдкрд░ рд▓рдЧे рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдзूрд░ी рд╕рдорддрд▓ рдФрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓े рд▓ैрди्рд╕ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдпा рджृрд╢्рдп рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдХрдо्рдкोрдЬ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдиीрдЪे рд╡ाрд▓े рд▓ैрди्рд╕ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдлिрд▓्рдо рдкрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। SLR рдХैрдорд░े рдХी рддрд░рд╣ TLR рдХैрдорд░े рдоें рднी рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓े рд▓ैрди्рд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдЦुрд▓े рдПрдкрд░рдЪрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдзुंрдзрд▓े рд╢ीрд╢े рдХी рд╕рдорддрд▓ рд╕्рдХ्рд░ीрди рдкрд░ рдмрдирддा рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ा рдоें 120 рдпा 220 рдЖрдХाрд░ рдХी рдлिрд▓्рдоों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЗрдирдоें рдРрд╕ा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि 35 рдоि.рдоी. рдЖрдХाрд░ рдХी рдлिрд▓्рдо рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬा рд╕рдХे। рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ों рдоें рд▓ैрди्рд╕ рдирд╣ीं рдмрджрд▓े рдЬा рд╕рдХрддे, рдкрд░рди्рддु рдХुрдЫ рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдиे рдРрд╕े рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░े рдмрдиाрдП рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рд▓ैрди्рд╕ рдмрджрд▓े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд░ोрд▓िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕, рдоैрдоिрдпा рдФрд░ рд╣ैрд╕рд▓рдм्рд▓ैंрдб рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЯрд╡िрди рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░े рд╣ैं।
  5. рд╕िंрдЧрд▓ рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ рдХैрдорд░ा (SLR- Single Lens Reflex Camera) : рдЕрдкрдиे рдЫोрдЯे рдЖрдХाрд░ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдЧुрдгों рдХे рдХाрд░рдг рд╕िंрдЧрд▓ рд▓ैрди्рд╕ рд░िрдл्рд▓ैрдХ्рд╕ (SLR) рдХैрдорд░ा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдХैрдорд░े рдХी рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рд╡्рдпू рдлाрдЗंрдбрд░ рдоें рд╣рдо  рдЬैрд╕ा рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рджेрдЦрддे рд╣ैं, рд╡ैрд╕ा рд╣ी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдЦींрдЪрддा рд╣ै। SLR рдХैрдорд░ों рдоें рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рджेрдЦрдиे рдФрд░ рдлोрдЯो рдХो рдЦींрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рд▓ैрди्рд╕ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдХैрдорд░े рд╕े рд╣рдо рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХрдо्рдкोрдЬिрд╢рди рдмрдиा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдлोрдЯो рдЦींрдЪрддे рд╕рдордп рдлोрдХрд╕ рдХो рд╢ाрд░्рдк рдХрд░рддे рд╣ुрдП Depth of Field рднी рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд▓ैрди्рд╕ рдХे рдкीрдЫे рд▓рдЧा рджрд░्рдкрдг (Plane Mirror) рдзुंрдзрд▓े рд╢ीрд╢े рдХी рд╕्рдХ्рд░ीрди рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдмрдиाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╢рдЯрд░ рдХा рдмрдЯрди рджрдмाрддे рд╣ी рд╢ीрд╢ा рдКрдкрд░ рдХी рдУрд░ рдЙрда рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдХिрд░рдгें рдлिрд▓्рдо рдкрд░ рдкреЬрддी рд╣ैं рдФрд░ рджृрд╢्рдп рдЕंрдХिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рдРрд╕े рдХैрдорд░ों рдоें рдпрд╣ рджрд░्рдкрдг рддрдм рдЕрдкрдиी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рд▓ौрдЯрдХрд░ рдЖрддा рд╣ै, рдЬрдм рдлिрд▓्рдо рдЕрдЧрд▓े рдлोрдЯो рдХे рд▓िрдП рдЖрдЧे рдШूрдо рдЬाрддी рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдоंрд╣рдЧे SLR рдХैрдорд░ों рдоें рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЙрдирдоें рджрд░्рдкрдг рдКрдкрд░ рдЙрдардиे рдХे рддुрд░рди्рдд рдмाрдж рдЕрдкрдиी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рд▓ौрдЯ рдЖрддा рд╣ै। рдЗрди рдХैрдорд░ों рдоें рдлोрдХрд▓ рдк्рд▓ेрди рд╢рдЯрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। SLR рдХैрдорд░े рдХी рдПрдХ рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХे рд▓ैрди्рд╕ों рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рд╣ै। 
  6. рдкोрд▓ेрд░ाрдЗрдб рдХैрдорд░ा (Polaroid Camera) : рдкोрд▓ेрд░ाрдЗрдб рдХैрдорд░ों рдХो рдЗрди्рд╕рдЯैंрдЯ рдХैрдорд░ा рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЦींрдЪे рдЧрдП рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдХे рдк्рд░िंрдЯ्рд╕ рдХो рдХुрдЫ рд╣ी рджेрд░ рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдбाрд░्рдХрд░ूрдо рдоें рдЬाрдХрд░ рдлिрд▓्рдо рдбेрд╡рд▓ेрдк рдХрд░ рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдк्рд░िंрдЯ рдмрдиाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкреЬрддी рд╣ै। рдкोрд▓ेрд░ाрдЗрдб рдХैрдорд░े рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рд╕рди् 1947 рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдбा. рдПрдбрд╡िрди рд▓ैंрдб (Dr- Edwin Land) рдиे рдХिрдпा рдеा। рдРрд╕े рдХैрдорд░े рд╕े рдм्рд▓ैрдХ рдПंрдб рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдФрд░ рд░ंрдЧीрди рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдЦींрдЪे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдл्рд▓ैрд╢ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЦींрдЪे рдЧрдП рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкрд░рдкрд░ाрдЧрдд рдХैрдорд░ों рдХे рдЦींрдЪे рдЧрдпे рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдХी рддрд░рд╣ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं। рдлिрд░ рднी, рдЗрдирд╕े рдЬो рдлोрдЯो рдЦींрдЪे рдЬाрддे рд╣ैं рд╡े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдХैрдорд░ा рдХрдо рд╕рдордп рдоें рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдЦींрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдЪ्рдЫा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдкोрд▓ेрд░ाрдЗрдб рдХैрдорд░ों рдоें рдоिрдиिрдПрдЪрд░ рд▓ैрдм рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬो рддुрд░ंрдд рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддा рд╣ै।
  7. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ा (Digital Camera: рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░े рдХंрдк्рдпूрдЯрд░-рдХ्рд░ांрддि рдХी рджेрди рд╣ैं। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рд╡िрдзा рдоें рдЗрди рдХैрдорд░ों рдХे рдЖрдЧрдорди рд╕े рд╣рд▓рдЪрд▓ рдордЪ рдЧрдИ рд╣ै। рдлोрдЯो рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рд▓िрдП рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░े рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рди рддो рдлिрд▓्рдо рд▓рдЧाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрд╕े рдбेрд╡рд▓рдк рдХрд░ाрдиे рдХी। рдХ्рд▓िрдХ рдХрд░рдиे рд╣ी рд╕ाрдордиे рдХा рджृрд╖्рдп рдХैрдорд░े рдХी рдоेрдоोрд░ी рдоें рд╕ेрд╡ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдлिрд░ рдЙрд╕े рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдоें рдбाрдЙрдирд▓ोрдб рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдорди рдЪाрд╣े рджृрд╢्рдп рдХो рд╣ी рдХैрдорд░े рдХी рдоेрдоोрд░ी рдоें рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдЕрдирдЪाрд╣े рджृрд╢्рдп рдХो рдбीрд▓ीрдЯ (Delete) рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░िंрдЯ рдХी рдХ्рд╡ाрд▓िрдЯी рднी рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рдоें рджृрд╢्рдп рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпूрдлाрдЗंрдбрд░ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕्рдХ्рд░ीрди рднी рд▓рдЧा рд╣ोрддी рд╣ै। рджृрд╢्рдп рдХो рдХंрдкोрдЬिрд╢рди рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдЪीрдЬों рдХो рдиिрдХाрд▓рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХैрдорд░ा рдХाрдлी рдХीрдорддी рдФрд░ рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕ेे рдиाрдЬुрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рдХुрдЫ рдРрд╕े рдХैрдорд░े рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдлिрд▓्рдо рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдл्рд▓ाрдкी рд▓рдЧाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдПрдХ рдл्рд▓ाрдкी рдХो рднрд░ рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдмрджрд▓ा рднी рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдл्рд▓ाрдкी рдХो рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдоें рдбाрдЙрдирд▓ोрдб рдХрд░рдХे рдк्рд░िंрдЯ рдЖрдЙрдЯ рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рд╕рд╕्рддे рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ें рднी рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЗрди рдХैрдорд░ों рдоें рд▓ो (Low) рд▓ाрдЗрдЯ рдоें рднी рд╢ॉрдЯ рд▓ेрдиे рдХी рдЕрдж्рднुрдд рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ाрдЗрдЯ рдХे рдк्рд░рддि рдпे рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬिрд╕ рд▓ाрдЗрдЯ рдоें SLR рдХैрдорд░ों рд╕े рд╢ॉрдЯ рд▓ेрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрд╕ी рд▓ाрдЗрдЯ рдоें рднी рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рд╕े рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрдирдХी рднी рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоाрдПं рд╣ैं। 

рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдЕंрддрд░

рд╕ुрднाрд╖ рд╕рдк्рд░ू рдиे рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдлोрдЯो рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’ рдоें рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдФрд░ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рджрд░्рд╢ाрдпा рд╣ै-

  1. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рдоें рд╕ी.рдбी. (Compact disk) рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдЗрд▓ैрдХ्рдЯ्рд░ॉрдиिрдХ рд╕ंрдХेрддों рд╕े рдмрдирддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХैрдорд░ों рдоें рдлिрд▓्рдо рдкрд░ рд▓рдЧे рдШोрд▓ (Emulsion) рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдкреЬрдиे рдкрд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ोрддी рд╣ै। 
  2. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдлोрдЯो рдЦींрдЪрдиे рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдХो рджрд░्рдЬ рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрд╕े рд╕्рдЯोрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕्рдеाрди рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдлिрд▓्рдо рдПрдХ्рд╕рдкोрдЬ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдм рдХो рдЙрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕्рдЯोрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
  3. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдмрдиाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдмрдиाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкреЬрддी, рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХैрдорд░ों рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдмрдиाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
  4. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рдоें рдк्рд░िंрдЯ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рди рд╣ी рд░рд╕ाрдпрдиों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдбाрд░्рдХрд░ूрдо рдХी। рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХैрдорд░ों рдоें рдЗрд╕рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдЕрд╣рдо् рд╣ोрддी рд╣ै।
  5. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рд░рд╕ाрдпрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рд░рд╕ाрдпрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджूрд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
  6. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдоैрдоोрд░ी рд╕्рдЯिрдХ рдпा рдл्рд▓ाрдкी рдХो рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдоें рдбाрд▓рдХрд░ рдХिрд╕ी рдлोрдЯो рдЗрдоेрдЬिंрдЧ рд╕ाрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдлोрдЯो рдоें рддрдм्рджीрд▓ рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХा рдк्рд░िंрдЯ рдиिрдХाрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рдРрд╕ा рдХोрдИ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдирд╣ीं рд╣ै। 
  7. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ों рд╕े рдХрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рднी рдл्рд▓ैрд╢ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП рдмिрдиा рдлोрдЯो рдЦींрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХैрдорд░ों рд╕े рдХрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдлोрдЯो рдЦींрдЪрдиा рдХाрдлी рдХрдаीрди рдХाрд░्рдп рд╣ै।
  8. рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдХैрдорд░ो рд╕े рдЦींрдЪा рдЧрдпा рдлोрдЯो рдпрджि рдЕрдЪ्рдЫा рди рд▓рдЧे рддो рдЙрд╕े рдЙрд╕ी рд╕рдордп рдоिрдЯाрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рджोрдмाрд░ा рдЦींрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдоें рджोрдмाрд░ा рдлोрдЯो рдЦींрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдирдпा рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдмрдиाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै।


рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм (World Wide Web)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 20, 2024    

рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╡िрд╡िрдз рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЗрд╕े WWW рдпा ‘рд╡ेрдм’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдЙрди рд╡ेрдм рдкेрдЬों рдХो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ, рддрд╕्рд╡ीрд░, рд╡ीрдбिрдпो рддрдеा рдЕрди्рдп рдорд▓्рдЯीрдоीрдбिрдпा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рддрдХрдиीрдХी рдХो рд╕्рд╡िрдЯ्рдЬрд░рд▓ैंрдб рдХे рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЬॉрди рдмрд░्рдирд░्рд╕-рд▓ी рдиे 25 рджिрд╕ंрдмрд░, 1990 рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा, рдЬिрди्рд╣ें рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рдХे рдиाрдо рд╕े рднी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।  8 рдЬूрди, 1955 рдХो рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рдЬрди्рдоे рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рдСрдХ्рд╕рдлोрд░्рдб рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдоें рдкреЭाрдИ рдХे рджौрд░ाрди рд╣ैрдХिंрдЧ рдХे рдЖрд░ोрдк рдоें рдкрдХреЬे рдЧрдпे рдеे। рд╕्рд╡ीрдЯ्рдЬрд░рд▓ैंрдб рд╕्рдеिрдд рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдиाрднрдХीрдп рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдиौрдХрд░ी рдХे рджौрд░ाрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрдЦा рдХि рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рдоें рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рддрд░рд╣ рдХी рд╕ूрдЪрдиाрдПं рд╣ैं। рддрднी рдЙрдирдХे рдорди рдоें рд╡िрдЪाрд░ рдЖрдпा рдХि- рд╕рднी рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд╕рднी рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдкрд░ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै? 

рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рдиे ‘рдЗंрдлो рдбॉрдЯ рд╕ीрдИрдЖрд░рдПрди рдбॉрдЯ рд╕ीрдПрдЪ’ рдиाрдо рд╕े рдкрд╣рд▓ा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕рд░्рд╡рд░ рдмрдиाрдпा, рдЬो рд▓ाрд▓рдлीрддाрд╢ाрд╣ी рдХे рдЪрд▓рддे рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрдордиे рдирд╣ीं рдЖ рд╕рдХा рдФрд░ рдЧुрдордиाрдоी рдХे рдЕंрдзेрд░े рдоें рдЦो рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЯिрдо рдХा рд╣ौрд╕рд▓ा рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХрдо्рдпूрдиिрдЯी рдХी рджिрд╢ा рдоें рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрд░ी рд░рдЦा। рдЕंрддрддः рд╕рди् 1991 рдоें рдЙрдирдХी рдоेрд╣рдирдд рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдИ। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдм्рд░ाрдЙрдЬрд░ рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕рд░्рд╡рд░ рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрдордиे рдЖ рдЧрдпा। рддрдм рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдиाрднрдХीрдп рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕ंрдЧрдарди рдиे рджोрдиों рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЬрддाрдпा, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХी рдХрдо्рдкрдиी рдоें рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рдХाрд░्рдпрд░рдд рдеे। 30 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1993 рдХो рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдм्рд░ाрдЙрдЬрд░ рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕рд░्рд╡рд░ рддрдХрдиीрдХी рдХी рд╡िрд╢्рд╡рд╡्рдпाрдкी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП WWW рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдкреЬा।   

рдЗрд╕ рддрдХрдиीрдХी рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЬрд╣ां рд╕ूрдЪрдиा рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХा рдмेрд╣рддрд░ рдоाрдз्рдпрдо рдоिрд▓ा, рд╡рд╣ीं рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдкрд░ рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХा рднंрдбाрд░ рдЖ рдЧрдпा। 24 рдордИ, 1994 рдХो рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдиाрднрдХीрдп рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕ंрдЧрдарди рдиे рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдкрд░ рдкрд╣рд▓ी рдХॉрди्рдл्рд░ेंрд╕ рдЖрдпोрдЬिрдд рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЯिрдо рдмрд░्рдирд░्рд╕ рдиे рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рджुрд░ूрдкрдпोрдЧ рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдмрдиाрдиे рдХी рдоांрдЧ рд░рдЦी। рдкрд░िрдгाрдорддः рдЬुрд▓ाрдИ 1994 рдоें ‘рдоैрд╕ाрдЪ्рдпुрд╕ेрдЯ्рд╕ рдЗंрд╕्рдЯीрдЯ्рдпूрдЯ рдСрдл рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी’ (MIT) рдиे рд╕ंрдЧрдарди рдмрдиाрдиे рдХी рдоेрдЬрдмाрдиी рдХी। рдпूрд░ोрдк рдоें рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдиाрднрдХीрдп рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕ंрдЧрдарди рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें MIT рдХो рдЗрд╕ рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡ेрдм рддрдХрдиीрдХी рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиा рдФрд░ рджुрд░ूрдкрдпोрдЧ рд░ोрдХрдиा рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдмाрдж рдоें рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдиाрднрдХीрдп рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╕ंрдЧрдарди рдиे рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЗрд╕ рд╕ंрдЧрдарди рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рд▓िрдпा, рддрдм рдл्рд░ांрд╕ рдХे ‘рдиोрдирд▓ рдЗंрд╕्рдЯीрдЯ्рдпूрдЯ рдлॉрд░ рд░िрд╕рд░्рдЪ’ рдХो ‘рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╕ाрдЗंрд╕ рдПрдг्рдб рдХंрдЯ्рд░ोрд▓’ рдХा рдирдпा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рд╡рд░्рд▓्рдб рд╡ाрдЗрдб рд╡ेрдм рдХा рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╡рд░्рдЬीрдиिрдпा рдоें рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрдЗрдЯ рдХो рдЦोрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ рдкрддे рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХूрдЯрднाрд╖ा рдоें рдЗрд╕ рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиी рдкреЬрддी рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ http (рд╣ाрдЗрдкрд░ рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ рдЯ्рд░ांрд╕рдлрд░ рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬाрддी рд╣ैं।

рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢्рд░ोрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо (Rural Audience Programmes)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 20, 2024    

 рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдиुрднाрдЧ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХे рд╕рднी рдХेंрдж्рд░ों рдкрд░ рдЦेрддी рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдПрдХांрд╢ рдиाрдордХ рдпूрдиिрдЯ рд╣ै। рдЗрд╕ рдпूрдиिрдЯ рдХा рдХाрд░्рдп рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рдЬाрдирдХाрд░ी рдкрд╣ुंрдЪाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХांрд╢ рдоें рдХृрд╖ि рдХे рдЕрдиुрднрд╡ी рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдиिрдпुрдХ्рддि рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдПрдХांрд╢ рдХो рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдХृрд╖ि рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों, рдХृрд╖ि рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों, рдЕрдиुрднрд╡ी рдХिрд╕ाрдиों рдЖрджि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░ рд╢्рд░ोрддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рднी рд╕ौंрдкी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХांрд╢ рдХेंрдж्рд░ рд╡ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рд╡िрд╕्рддाрд░рдкूрд░्рд╡рдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рд╢्рд░ोрддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рд╡ рдЧ्рд░ाрдоीрдгों рдХे рд▓िрдП рдЧोрд╖्рдаिрдпों рдХा рдЖрдпोрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдРрд╕ी рдЪौрдкाрд▓ рд▓рдЧाрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдХे рд╕ाрде рдмैрдардХрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕрдкрдиी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рджौрд░ाрди рдордиोрд░ंрдЬрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧीрдд-рд╕ंрдЧीрдд рднी рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 

рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕्рдЯूрдбिрдпो рдоें рдмैрдардХрд░ рдХृрд╖ि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ी рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рд╢्рд░ोрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рднेрдЬे рдЧрдпे рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдиिрд░ाрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирд╕े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рдЙрдирд╕े рдирд╡ीрди рддрдХрдиीрдХी рдЖрджि рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдПрдХांрд╢ рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рдиाрдо рдмрджрд▓рддे рд░рд╣े। рдЗрди्рд╣ें рдХрднी ‘рдЪौрдкाрд▓‘, рдХрднी рдХिрд╕ाрди рднाрдЗрдпों рдХे рд▓िрдП рдХрднी ‘рдЪрд▓े рдЧांрд╡ рдХी рдУрд░‘ рдЖрджि рдиाрдо рджिрдпे рдЧрдпे। рдЖрдЬрдХрд▓ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдХेрди्рдж्рд░ рдЗрд╕े рдЦेрддी-рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ै।

рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрдХेрдд рдШुрди рд╣ोрддी рд╣ै, рд╢्рд░рд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢्рд░ोрддाрдУं рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै। рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдоें рдХिрд╕ाрдиों рдПрд╡ं рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╣ेрддु рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ंрдХेрдд рдзुрди рдоें рдмैрд▓рдЧाреЬिрдпों рдХो рдЪрд▓рдиे рдХी рдз्рд╡рдиि рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рд▓ोрдХ рдзुрди рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдзुрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢्рд░ोрддा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै।

рд╕рди् 1965 рдоें рд╕ूрдЪрдиा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХृрд╖ि рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЦेрддी-рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдПрдХांрд╢ рдХा рдк्рд░ाрдпोрдЧिрдХ рддौрд░ рдкрд░ рджрд╕ рдХेрди्рдж्рд░ों рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдХेрди्рдж्рд░ рдЬाрд▓ंрдзрд░, рд▓рдЦрдирдК, рдХрдЯрдХ, рд░ाрдпрдкुрд░, рдЧुрдиा, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рдмैंрдЧрд▓ूрд░, рддिрд░ूрдЪि, рджिрд▓्рд▓ी, рдкрдЯрдиा рдеे। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕ेрд╡ा рдХेрди्рдж्рд░ों рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдХेрди्рдж्рд░ рдЦेрддी-рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдПрдХांрд╢ рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрдирдХे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдЕрднाрд╡ рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै।

рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХे рдХрдИ рдХेрди्рдж्рд░ों рдоें рдЬрд╣ां рдЦेрддी-рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдПрдХांрд╢ рдЕрдзिрдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдлрд╕рд▓ рдХे рд╕рдордп рдЪрдХ्рд░ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдХा рдЖрдпोрдЬрди рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдпрджि рдЧेрд╣ूं рдХी рдЦेрддी рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХृрд╖ि рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдФрд░ рдХृрд╖ि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЧेрд╣ूं рдХी рдЦेрддी рдХे рд▓िрдП рднूрдоि рдХी рддैрдпाрд░ी рдФрд░ рдмुрдЖрдИ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдХрдЯाрдИ рд╡ рднрдг्рдбाрд░ рддрдХ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ाрдмрдж्рдз рддрд░ीрдХे рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।


© 2011-2014 School4MEDIA. Designed by Bloggertheme9. Powered By Blogger | Published By Blogger Templates .