рд╢ुрдХ्рд░िрдпा рдкाрдардХों

рд░рд╡िрд╡ाрд░

рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ : рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ (INTERNET: History and development)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдЧрд╕्рдд 10, 2025    

рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдк्рд▓ेрдЯрдлाрд░्рдо рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдкूрд░ा рдиाрдо ‘рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ’ рд╣ै। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓рдЧे рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬोрдбрдХрд░ рд╕ूрдЪрдиा рдПрд╡ं рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХो рдХा рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ों, рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рд╡ рдХिрддाрдмों рдХो рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╕्рдХ्рд░ीрди рдкрд░ рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдкреЭा рднी рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬो рдХрд╣ीं рднुрдЧрддाрди рдХे рдмрджрд▓े рддो рдХрд╣ीं рдмिрд▓рдХुрд▓ рдоुрдл्рдд рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдПрдХ ‘рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ’ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╣рдЬाрд░ों рдЫोрдЯे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░ोрдЯोрдХॉрд▓ рдиिрдпрдоों рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рд╡рд╣ рднाрд╖ा рд╣ै, рдЬिрд╕े рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдиिрдордп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХो ‘рд╕ूрдЪрдиा рд░ाрдЬрдкрде’ рд╡ ‘рдЕंрд░्рддрдЬाрд▓’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ैं। 

рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рд╕ूрдЪрдиाрдУं рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╡िрднिрди्рди рдиेрдЯрд╡рд░्рдХो рдХे рдЬрд░िрдП рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдкрде рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕े ‘рд╕ाрдЗрдмрд░ рд╕्рдкेрд╕’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो ‘рд╕ाрдЗрдмрд░рдиेрдЯिрдХ्рд╕’ рд╡िрдзा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд् рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рд╕ाрдЗрдмрд░рдиेрдЯिрдХ्рд╕’ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХा рд╢рдм्рдж рд╣ै, рдЬो рдЧ्рд░ीрдХ рднाрд╖ा рдХे ‘рдХाрдЗрдмрд░рдиैрддीрдЬ’ рд╢рдм्рдж рд╕े рдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै- рдХрд░्рдгрдзाрд░। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬो рдиाрд╡ рдХा рдХрд░्рдг рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░ें, рджिрд╢ा рджें। 


рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕  


рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ोрд╡िрдпрдд рд╕ंрдШ рдХे рдмीрдЪ рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╢ीрддрдпुрдж्рдз рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЕрдоेрд░िрдХी рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдПрдХ рдРрд╕े рдХрдоाрдг्рдб рдХंрдЯ्рд░ोрд▓ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे, рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕ोрд╡िрдпрдд рд╕ंрдШ рдХे рдкрд░рдоाрдгु рд╣рдорд▓े рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рди рдкреЬेे। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдоेрд░िрдХी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХो рдиे рд╡िрдХेंрдж्рд░िрдд рд╕рдд्рддा рд╡ाрд▓ा рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдмрдиाрдпा, рдЬिрд╕рдоें рд╕рднी рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдХो рдмрд░ाрдмрд░ рдХा рджрд░्рдЬा рджिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкрд░рдоाрдгु рд╣рдорд▓े рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЕрдоेрд░िрдХी рд╕ूрдЪрдиा рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиा рдеा।

рдЕрдоेрд░िрдХी рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХी рдкрд╣рд▓ рдкрд░ 2 рд╕िрддंрдмрд░, 1969 рдХो ‘рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдСрдл рдХैрд▓िрдлोрд░्рдиिрдпा’ рдФрд░ ‘рд▓ॉрд╕ рдПंрдЬिрд▓्рд╕’ рдоें рдоौрдЬूрдж рджो рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдХे рдмीрдЪ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЖंрдХреЬों рдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж ‘рдПрдбрд╡ांрд╕्рдб рд░िрд╕рд░्рдЪ рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ рдПрдЬेंрд╕ी’ (рдПрдЖрд░рдкीрдП) рдиे рдПрдХ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рд╢ुрд░ू рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдЪाрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдХे рд░िрд╕рд░्рдЪ рд╕ेंрдЯрд░ों рдХो рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рд╕े рдЬोреЬा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рдмाрдж рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рдЕрди्рдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рднी рд╕्рд╡рдпं рдХो рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рд╕рди् 1970 рдоें рдПрдЖрд░рдкीрдП рдиे рдЕрдкрдиे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХो рджो рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдкрд╣рд▓ा, рдПрдордЖрдИрдПрд▓ рдиेрдЯ рдФрд░ рджूрд╕рд░ा, рдПрдЖрд░рдкीрдП рдиेрдЯ। рдПрдордЖрдИрдПрд▓ рдиेрдЯ рд╕े рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рддрдеा рдПрдЖрд░рдкीрдП рдиेрдЯ рд╕े рдЧैрд░-рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдЬोреЬा рдЧрдпा। 


рд░े рдЯॉрдо рд▓िрдирд╕рди рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕рди् 1972 рдоें рдИ-рдоेрд▓ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдФрд░ рдпूрдЬрд░ рдЖрдИрдбी рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП / рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा। рд╕рди् 1973 рдоें рдЯ्рд░ांрд╕рдоिрд╢рди рдХंрдЯ्рд░ोрд▓ рдк्рд░ोрдЯोрдХाрд▓/рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдк्рд░ोрдЯोрдХाрд▓ (рдЯीрд╕ीрдкी/рдЖрдИрдкी) рдХो рдбिрдЬाрдЗрди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдлाрдЗрд▓ рдбाрдЙрдирд▓ोрдб рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧी। рд╕рди् 1983 рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рджो рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдХे рдордз्рдп рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рд╕ाрдзрди рдмрди рдЧрдпा। рддрдм рддрдХ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 562 рд╣ो рдЧрдпी рдеी। рд╕рди् 1984 рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдврдХрд░ 1024 рд╣ो рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдПрдЖрд░рдкीрдП рдиेрдЯ рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे ‘рдиेрд╢рдирд▓ рд╕ाрдЗंрд╕ рдлाрдЙंрдбेрд╢рди’ рдиे рд╕рди् 1986 рдоें рдПрдирдПрд╕рдПрдл рдиेрдЯ рдХी рд╢ुрд░ूрдЖрдд рдХी, рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд░िрд╕рд░्рдЪ рд╕ेंрдЯрд░ों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬोреЬा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рднी рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рдФрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдПрдЖрд░рдкीрдП рдиेрдЯ рдХा рд╕्рдеाрди рд▓ेрдиे рдоें рдХाрдордпाрдм рд░рд╣ा।


рднाрд░рдд рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХ рд╡िрдХाрд╕

рднाрд░рдд рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рдЖрдЧрдорди рдПрдЬूрдХेрд╢рдирд▓ рдПрдг्рдб рд░िрд╕рд░्рдЪ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े 1987-88 рдоें рд╣ो рдЧрдпा рдеा, рд▓ेрдХिрди рддрдм рд╕ीрдоिрдд рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХुрдЫ рд╕рдн्рд░ांрдд рд▓ोрдЧ рд╣ी рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рдеे। 15 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1995 рдХो рд╡िрджेрд╢ рд╕ंрдЪाрд░ рдиिрдЧрдо рд▓िрдоिрдЯेрдб (VNSL) рдиे рдЧेрдЯрд╡े рд╕рд░्рд╡िрд╕ рдХे рддрд╣рдд рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рднाрд░рддीрдп рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рдХो рджुрдиिрдпा рдХे рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ों рд╕े рдЬोреЬा। рддрдм рдХрд╣ीं рдЬाрдХрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдкрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдпे рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рд╕рдХा। рдкрд░िрдгाрдорддः рд░ाрдЬрдзाрдиी рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдЗрд▓ाрдХों рдХे 32 рд╣рдЬाрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╣ो рдЧрдпे। рдЗрд╕рдХा рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдоुрдо्рдмрдИ, рдХोрд▓рдХाрддा, рдЪेрди्рдирдИ, рдмंрдЧрд▓ौрд░, рдкुрдгे, рдХाрдирдкुрд░, рд▓рдЦрдирдК, рдЪंрдбीрдЧреЭ, рдЬрдпрдкुрд░, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рдЧोрд╡ा, рдкрдЯрдиा рдЖрджि рд╢рд╣рд░ рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдиिрд░्рдпाрддрдХ, рд╕рд▓ाрд╣рдХाрд░, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрди рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдеे। рдирд╡рдо्рдмрд░ 1998 рдоें рдиिрдЬी рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕рд░्рд╡िрд╕ рдк्рд░ोрд╡ाрдЗрдбрд░ों рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рджिрд╢ा-рдиिрд░्рджेрд╢ рдЬाрд░ी рд╣ुрдЖ। 12 рдирд╡рдо्рдмрд░, 1998 рдХो ‘рд╕рдд्рдпрдо рдЗрдирдлो’ рдФрд░ ‘рд╕ी-рдбॉрдЯ’ рдХे рдмीрдЪ рд▓ाрдЗрд╕ेंрд╕ рдХा рд╕рдордЭौрддा рд╣ुрдЖ। ‘рд╕рдд्рдпрдо рдЗрдирдлो’ рднाрд░рдд рдХी рджूрд╕рд░ी ( VSNL рдХे рдмाрдж) рдФрд░ рдиिрдЬी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдк्рд░рджाрддा рдХрдо्рдкрдиी рд╣ै, рдЬो ‘рд╕рдд्рдпрдо рдСрдирд▓ाрдЗрди’ рдХे рдиाрдо рд╕े рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। 1998 рдХे рдЕंрдд рддрдХ рджेрд╢ рдоें рдХрд░ीрдм 7 рд▓ाрдЦ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдеे। рдпрд╣ рд╕ंрдЦ्рдпा 31 рджिрд╕ंрдмрд░, 2000 рддрдХ рдмрдвреШрд░ 18 рд▓ाрдЦ рд╣ो рдЧрдпी।   

рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдоाрд░्рдЪ 2002 рдоें рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рдЬिрд▓ा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рдХो рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕े рдЬोрдбрдйे рдХी рдпोрдЬрдиा рд╢ुрд░ू рдХी।  рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╢рд╣рд░ рдХी рд╕ीрдоा рдХो рддोрдбреШрд░ рдЧांрд╡ों рдоें рдкрд╣ुंрдЪ рдЧрдпा। рдоाрд░्рдЪ 2009 рдоें рдЯेрд▓ीрдХॉрдо рд░ेрдЩ्рдЧрдпूрд▓ेрдЯрд░ी рдЕрдеॉрд░िрдЯी рдСрдл рдЗंрдбिрдпा (рдЯ्рд░ाрдИ) рдиे рдЕрдкрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдЬाрд░ी рдХрд░ рдмрддाрдпा рдХि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рджेрд╢ рдоें 5.3 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХी рд╡ृрдж्рдзि рджрд░्рдЬ рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рддрдм рджेрд╢ рдоें рдХुрд▓ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдПрдХ рдХрд░ोреЬ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдмрддाрдпी рдЧрдпी рдеी। рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдЖंрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоाрд░्рдЪ 2009 рддрдХ рджेрд╢ рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 120.85 рд▓ाрдЦ рдеी рдФрд░ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ 5.3 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдеी।  рдПрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдоुрддाрдмिрдХ 2025 рддрдХ рджेрд╢ рдоें рдХुрд▓ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 90 рдХрд░ोрдб рд╣ो рдЬाрдпेрдЧी। 

рдХрди्рд╡рд░्рдЬेрди (Convergence)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдЧрд╕्рдд 10, 2025    

рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдПрдХ рдРрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддрдХрдиीрдХों, рдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╕ीрдоाрдПँ рдзुंрдзрд▓ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै, рдЬो рддрдХрдиीрдХी рдирд╡ाрдЪाрд░ों, рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рдФрд░ рдбेрдЯा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХे рд╕ाрде рддेрдЬी рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рддрдХрдиीрдХी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдмрд▓्рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХो рднी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। 

рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे Convergence рдХा рд╢ाрдм्рджिрдХ рдЕрд░्рде ‘рдЕрднिрд╕рд░рдг’, ‘рдоिрд▓рди’ рдпा ‘рдПрдХ рд╕ाрде рдЖрдиा’ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рд╡िрднिрди्рди рддрдХрдиीрдХों, рдЙрдкрдХрд░рдгों рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХे рдПрдХीрдХрд░рдг рдХो рд╕ंрджрд░्рднिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╕рднी рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рдоंрдЪ рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд╕рдХें। рдЯेрд▓ीрдлोрди, рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдФрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ैं। рд╕рднी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд░्рдпो рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдП рдЬाрддे рдеे, рд▓ेрдХिрди рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рд╕рднी рдХो рдПрдХ рд╣ी рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рдпा рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо рдкрд░ рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рддрдХрдиीрдХी рдХा рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдХेрд╡рд▓ рдХॉрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ  рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕рд╕े рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдм्рд░ाрдЙрдЬिंрдЧ, рд╡ीрдбिрдпो рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ, рдЧेрдоिंрдЧ рдФрд░ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдХाрд░्рдпाрд▓рдпी рдХाрд░्рдпों рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рди рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдмрд▓्рдХि рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों, рдЙрдж्рдпोрдЧों рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рднी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рддрдХрдиीрдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рддोреЬрддा рд╣ै рдФрд░ рдирд╡ाрдЪाрд░ рдХे рдирдП рдж्рд╡ाрд░ рдЦोрд▓рддा рд╣ै।

рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХे рдк्рд░рдХाрд░

рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдоें рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рддрдХрдиीрдХी рдПрдХीрдХрд░рдг рдХो рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ैं।

  1.  рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕: рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рддрдм рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдкрдХрд░рдг рдФрд░ рддрдХрдиीрдХें рдПрдХ рд╣ी рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рдпा рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо рдоें рдПрдХीрдХृрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдПрдХ рдРрд╕ा рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ै рдЬो рдЯेрд▓ीрдлोрди, рдХैрдорд░ा, рдо्рдпूрдЬिрдХ рдк्рд▓ेрдпрд░ рдФрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд╣рд▓े, рдпे рд╕рднी рдХाрд░्рдп рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрддे рдеे। рдпрд╣ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдПрдХ рд╣ी рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рд╕े рдХрдИ рдХाрд░्рдп рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी, рдпрд╣ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХी рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдиे рдоें рд╣ाрд░्рдбрд╡ेрдпрд░ рдХी рдк्рд░рдЧрддि (рдЬैрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдк्рд░ोрд╕ेрд╕рд░) рдФрд░ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдХी рд▓рдЪीрд▓ाрдкрди (рдЬैрд╕े рдорд▓्рдЯीрдЯाрд╕्рдХिंрдЧ рдСрдкрд░ेрдЯिंрдЧ рд╕िрд╕्рдЯрдо) рдиे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ рд╣ै।
  2. рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕: рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдЬैрд╕े рдЯेрд▓ीрдлोрди рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдФрд░ рдХेрдмрд▓ рдЯीрд╡ी рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ, рд╕рднी рдПрдХ рд╣ी рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдЗрди्рдл्рд░ाрд╕्рдЯ्рд░рдХ्рдЪрд░ рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े- VoIP (Voice over Internet Protocol) рддрдХрдиीрдХ, рдЬो рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡ॉрдпрд╕ рдХॉрд▓ рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХрдирд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा IPTV (Internet Protocol Television½ рдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХेрдмрд▓ рдЯीрд╡ी рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо рдкрд░ рд▓ा рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рдбेрдЯा, рд╡ॉрдпрд╕ рдФрд░ рд╡ीрдбिрдпो рдХो рдПрдХ рд╣ी IP рдЖрдзाрд░िрдд рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдкрд░ рдПрдХीрдХृрдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд▓ाрдЧрдд рдХрдо рд╣ुрдИ рд╣ै рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ рдЧрддि рдХे рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ, рдЬैрд╕े 5G рдФрд░ рдлाрдЗрдмрд░ рдСрдк्рдЯिрдХ्рд╕ рдиे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा рд╣ै।
  3. рдЗंрдбрд╕्рдЯ्рд░ी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕: рдЗंрдбрд╕्рдЯ्рд░ी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рддрдм рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм IT рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрднिрди्рди рдЙрдж्рдпोрдЧों рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдзुंрдзрд▓ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ेрд╡ा рдоें рдЯेрд▓ीрдоेрдбिрд╕िрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ, рдЬрд╣ाँ рдорд░ीрдЬ рдФрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╡ीрдбिрдпो рдХॉрди्рдл्рд░ेंрд╕िंрдЧ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬुреЬрддे рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдИ-рд▓рд░्рдиिंрдЧ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХрдХ्рд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ूрдк рджिрдпा рд╣ै। рдЗंрдбрд╕्рдЯ्рд░ी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдмреЭрддा рд╣ै рдФрд░ рдирдП рдмिрдЬрдиेрд╕ рдоॉрдбрд▓्рд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рдордиोрд░ंрдЬрди рдФрд░ рдЧेрдоिंрдЧ рдЙрдж्рдпोрдЧ, рдЬो рдХ्рд▓ाрдЙрдб рдЧेрдоिंрдЧ рдФрд░ рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХे рд╕ाрде рдПрдХीрдХृрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। AI, IoT рдФрд░ рдмिрдЧ рдбेрдЯा рдПрдиाрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдиे рдЗंрдбрд╕्рдЯ्рд░ी рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдпा рд╣ै।
  4. рдбेрдЯा рдФрд░ рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рди рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕: рдбेрдЯा рдФрд░ рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рди рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдоें рд╡िрднिрди्рди рдбेрдЯा рд╕्рд░ोрддों рдФрд░ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рдиों рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдХ्рд▓ाрдЙрдб рдХंрдк्рдпूрдЯिंрдЧ рдк्рд▓ेрдЯрдлॉрд░्рдо्рд╕ рдЬैрд╕े । AWS рдпा Google Cloud рдбेрдЯा рд╕्рдЯोрд░ेрдЬ, AI рдФрд░ IoT рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рдПрдХ рд╣ी рдоंрдЪ рдкрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХो рддेрдЬी рд╕े рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे, рдбेрдЯा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХो рд╕рд░рд▓ рдмрдиाрдиे рдФрд░ рд╕्рдХेрд▓ेрдмрд▓ рд╕рдоाрдзाрдиों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдмрдиाрддा рд╣ै। рдмिрдЧ рдбेрдЯा, рдорд╢ीрди рд▓рд░्рдиिंрдЧ APIs рдиे рдбेрдЯा рдФрд░ рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рди рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рдЧрддि рджी рд╣ै।

рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХे рд▓ाрдн рдФрд░ рдЪुрдиौрддिрдпां

рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे IT рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд▓ाрдн рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рд╣ैं।

  1. рджрдХ्рд╖рддा рдоें рдмреЭोрдд्рддрд░ी: рдПрдХीрдХृрдд рдк्рд░рдгाрд▓िрдпाँ рдФрд░ рдЙрдкрдХрд░рдг рдЕрдкрдиे рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд╕рдордп рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдмрдЪрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рд╕े рдХрдИ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╕рдордп рдмрдЪाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд▓िрдП рдкрд░िрдЪाрд▓рди рд▓ाрдЧрдд рдХрдо рдХрд░рддी рд╣ै।
  2. рдирд╡ाрдЪाрд░: рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рдирдП рдЙрдд्рдкाрджों рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╣ोрдо рдбिрд╡ाрдЗрд╕ेрдЬ (рдЬैрд╕े  Amazon Echo) рдиे IoT рдФрд░ AI рдХो рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░рдХे рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рд╡рдЪाрд▓рди рдХो рд╕ंрднрд╡ рдмрдиाрдпा рд╣ै।
  3. рдмेрд╣рддрд░ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдЕрдиुрднрд╡: рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдХो рдПрдХ рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рдПрдХीрдХृрдд рдЕрдиुрднрд╡ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рдРрдк рд╕े рд╡ीрдбिрдпो рдХॉрд▓, рдоैрд╕ेрдЬिंрдЧ рдФрд░ рдлाрдЗрд▓ рд╢ेрдпрд░िंрдЧ рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।
  4. рд▓ाрдЧрдд рдоें рдХрдоी: рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдФрд░ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рд▓ाрдЧрдд рдХो рдХрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП  рдХॉрд▓्рд╕ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЯेрд▓ीрдлोрди рдХॉрд▓्рд╕ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕рд╕्рддे рд╣ोрддे рд╣ैं।
  5. рд╕्рдХेрд▓ेрдмिрд▓िрдЯी: рдХ्рд▓ाрдЙрдб-рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдоाрдзाрди рдФрд░ рдПрдХीрдХृрдд рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХो рд╕्рдХेрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд▓ाрднों рдХो рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।  

  1. рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЬोрдЦिрдо: рдПрдХीрдХृрдд рдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдоें рд╕ाрдЗрдмрд░ рд╣рдорд▓ों рдХा рдЬोрдЦिрдо рдмреЭ рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рд╣ैрдХ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдХी рдЧोрдкрдиीрдп рдЬाрдирдХाрд░ी рдЦрддрд░े рдоें рдкреЬ рд╕рдХрддी рд╣ै।
  2. рдЬрдЯिрд▓рддा: рд╡िрднिрди्рди рддрдХрдиीрдХों рдФрд░ рдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдХा рдПрдХीрдХрд░рдг рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рдбिрд╡ाрдЗрд╕ों рдФрд░ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░ рд╕ंрдЪाрд▓рдиीрдпрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
  3. рдиिрдпाрдордХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ: рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рдбेрдЯा рдЧोрдкрдиीрдпрддा рдФрд░ рдиिрдпाрдордХ рдЕрдиुрдкाрд▓рди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдирдИ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдкैрджा рдХी рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП GDPR рдЬैрд╕े рдиिрдпрдо рдбेрдЯा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдЦ्рдд рджिрд╢ा-рдиिрд░्рджेрд╢ рд▓ाрдЧू рдХрд░рддे рд╣ैं।
  4. рддрдХрдиीрдХी рдиिрд░्рднрд░рддा: рдПрдХीрдХृрдд рдк्рд░рдгाрд▓िрдпों рдкрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдиिрд░्рднрд░рддा рддрдХрдиीрдХी рд╡िрдлрд▓рддाрдУं рдХे рдЬोрдЦिрдо рдХो рдмреЭा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдпрджि рдПрдХ рдХ्рд▓ाрдЙрдб рд╕рд░्рд╡рд░ рдбाрдЙрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдХрдИ рд╕ेрд╡ाрдПँ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдоें рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдиे рддрдХрдиीрдХी, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ, рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрднिрди्рди рддрдХрдиीрдХों, рдиेрдЯрд╡рд░्рдХों рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рдзुंрдзрд▓ा рдХрд░рдХे рдЕрдзिрдХ рдПрдХीрдХृрдд рдФрд░ рдХुрд╢рд▓ рд╕рдоाрдзाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдЪुрдиौрддिрдпाँ, рдЬैрд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा, рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рдиा рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рднрд╡िрд╖्рдп рдоें, рдирдИ рддрдХрдиीрдХों рдХे рд╕ाрде рдХрди्рд╡рд░्рдЬेंрд╕ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЧрддि рдкрдХреЬेрдЧा, рдЬो рдирд╡ाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा рдЕрдиुрднрд╡ рдХो рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдПрдЧा।


рд╕ोрдорд╡ाрд░

рд░ेрдбिрдпो рдХे рдордЬрдмूрдд рдФрд░ рдХрдордЬोрд░ рдкрдХ्рд╖ (Strengths and Weaknesses of Radio)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдЧрд╕्рдд 04, 2025    

рд░ेрдбिрдпो рдПрдХ рдРрд╕ा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬो 20рд╡ीं рд╕рджी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕े рд╣ी рд╕ूрдЪрдиा, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рд░ोрдд рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╕ाрджрдЧी, рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдФрд░ рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдиे рдЗрд╕े рд╡िрд╢्рд╡ рднрд░ рдоें рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдмрдиाрдпा рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬрд╣ाँ рдЕрди्рдп рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рджेрд╢ рдоें рдЬрд╣ाँ рд╡िрд╡िрдзрддा рднрд░ी рдЖрдмाрджी рдФрд░ рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╣ैं, рд░ेрдбिрдпो рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрдХीрдХрд░рдг рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ, рдЯीрд╡ी, рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдХे рдмреЭрддे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд░ेрдбिрдпो рдХो рдХрдИ рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। рдлिрд░ рднी, рд░ेрдбिрдпो рдХे рдордЬрдмूрдд рдПрд╡ं рдХрдордЬोрд░ рдкрдХ्рд╖ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं:-

  • рдордЬрдмूрдд рдкрдХ्рд╖  (Strengths)

  1. рд╡िрд╕्рддृрдд рдкрд╣ुँрдЪ: рд░ेрдбिрдпो рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рддाрдХрдд рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднी рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ, рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдпा рдмिрдЬрд▓ी рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рджूрд░рджрд░ाрдЬ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЬрд╣ाँ рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдпा рдм्рд░ॉрдбрдмैंрдб рдХрдиेрдХ्рд╢рди рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं, рд░ेрдбिрдпो... рд╕рдоाрдЪाрд░, рдордиोрд░ंрдЬрди рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╕्рд░ोрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдоें рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдФрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕рдоुрджाрдпों рддрдХ рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдкрд╣ुँрдЪाрддे рд╣ैं। рд░ेрдбिрдпो рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рд╡ाрд▓े рдЙрдкрдХрд░рдгों (рдЬैрд╕े рдЯ्рд░ांрдЬिрд╕्рдЯрд░ рд░ेрдбिрдпो) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ, рдЖрдпु рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕्рддрд░ рдХे рд▓ोрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै рдЬो рдкреЭ-рд▓िрдЦ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╢्рд░рд╡рдг рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рджूрд░рджрд░ाрдЬ рдХे рдЧाँрд╡ों рдоें, рдЬрд╣ाँ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдХрдо рд╣ै, рд╡рд╣ां рд░ेрдбिрдпो рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдХृрд╖ि рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рдЬाрддी рд╣ै।
  2. рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рд╕ुрд▓рднрддा: рд░ेрдбिрдпो рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдФрд░ рд░िрд╕ीрд╡िंрдЧ рдбिрд╡ाрдЗрд╕ рджोрдиों рд╣ी рдЕрди्рдп рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХिрдлाрдпрддी рд╣ैं। рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рд░ेрдбिрдпो рд╕ेрдЯ рдХी рдХीрдордд рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдпा рдЯीрд╡ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕े рдмैрдЯрд░ी рдпा рд╕ौрд░ рдКрд░्рдЬा рд╕े рднी рдЪрд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХी рд▓ाрдЧрдд рднी рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдХрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЫोрдЯे рд╕рдоुрджाрдп рднी рдЕрдкрдиे рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рд╢ुрд░ू рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд░ेрдбिрдпो рд╕ेрдЯ्рд╕ рдХी рдХрдо рдХीрдордд рдФрд░ рд░рдЦрд░рдЦाрд╡ рдХी рдЖрд╕ाрдиी рдЗрд╕े рдЧрд░ीрдм рдФрд░ рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд▓рдн рдмрдиाрддी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी, рд░ेрдбिрдпो рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдмुрдиिрдпाрджी рдвाँрдЪे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी, рдЬैрд╕ा рдХि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдпा рдЯीрд╡ी рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै। 
  3. рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рд╕ंрдЪाрд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп: рдЖрдкрджा рдпा рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЬрдм рдмिрдЬрд▓ी, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдпा рдоोрдмाрдЗрд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдмाрдзिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рд░ेрдбिрдпो рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ंрдЪाрд░ рд╕ाрдзрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдд्рд╡рд░िрдд рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ी рдвंрдЧ рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी (рдЬैрд╕े- рдоौрд╕рдо рдХी рдЪेрддाрд╡рдиी, рд░ाрд╣рдд рдХाрд░्рдпों рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдпा рд╕рд░рдХाрд░ी рдиिрд░्рджेрд╢) рд▓ोрдЧों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै। рд░ेрдбिрдпो рдХी рдмैрдЯрд░ी-рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ेंрдЬ рдЗрд╕े рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджाрдУं (рдЬैрд╕े- рдмाреЭ рд╡ рднूрдХंрдк) рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдкрдпोрдЧी рдмрдиाрддी рд╣ै। 2004 рдХे рд╣िंрдж рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕ुрдиाрдоी рдпा 2013 рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рдмाреЭ рдХे рджौрд░ाрди рд░ेрдбिрдпो рдиे рд▓ोрдЧों рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╕्рдеाрдиों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдФрд░ рд░ाрд╣рдд рдХाрд░्рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।
  4. рд╕्рдеाрдиीрдп рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा: рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ाрдУं, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдФрд░ рд╕рдоुрджाрдпों рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рдеाрдиीрдп рдоुрдж्рджों (рдЬैрд╕े- рдХृрд╖ि рддрдХрдиीрдХ, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा, рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा) рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕्рдеाрдиीрдп рдХрд▓ाрдХाрд░ों, рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рдкрд░ंрдкрд░ाрдУं рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрдиे рдоें рднी рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХो рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рдФрд░ рдордиोрд░ंрдЬрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди, рдЬैрд╕े ‘рд░ेрдбिрдпो рдирдЧ्рдЧрд░’ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдоें рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै।
  5. рдоोрдмिрд▓िрдЯी рдФрд░ рд▓рдЪीрд▓ाрдкрди: рд░ेрдбिрдпो рдХी рдкोрд░्рдЯेрдмрд▓ рдк्рд░рдХृрддि рдЗрд╕े рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рд▓рдЪीрд▓ा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрддी рд╣ै। рдЗрд╕े рдШрд░, рдЦेрдд, рдЧाреЬी рдпा рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рдХрд╣ीं рднी рд╕ुрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЫोрдЯे рдФрд░ рд╣рд▓्рдХे рд░ेрдбिрдпो рд╕ेрдЯ्рд╕ рдЗрд╕े рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд▓े рдЬाрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрддे рд╣ैं। рд░ेрдбिрдпो рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЬрдЯिрд▓ рд╕ेрдЯрдЕрдк рдХे рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рднी рд╕ुрд▓рдн рд╣ै рдЬो рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ाрди рдпा рдордЬрджूрд░। рдЯ्рд░рдХ рдЪाрд▓рдХ рд▓ंрдмी рдпाрдд्рд░ाрдУं рдХे рджौрд░ाрди рд░ेрдбिрдпो рдкрд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рд╕ुрдирддे рд╣ैं, рдЬो рдЙрди्рд╣ें рд╕ूрдЪिрдд рдФрд░ рдордиोрд░ंрдЬिрдд рд░рдЦрддा рд╣ै।
  6. рдордиोрд░ंрдЬрди рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд░ोрдд: рд░ेрдбिрдпो рдордиोрд░ंрдЬрди (рд╕ंрдЧीрдд, рдиाрдЯрдХ, рдХрд╣ाрдиिрдпाँ) рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा (рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा, рдХृрд╖ि рд╕рд▓ाрд╣, рд╕рд░рдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдПँ) рджोрдиों рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рдХрдо рд╣ै। рд░ेрдбिрдпो рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд▓ोрдЧों рдХो рдирдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдФрд░ рдХौрд╢рд▓ рд╕िрдЦाрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдордиोрд░ंрдЬрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рддрдиाрд╡ рдХрдо рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬुреЬाрд╡ рдмреЭाрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ैं। рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдХे ‘рдХृрд╖ि рдЬрдЧрдд’ рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдоौрд╕рдо, рдлрд╕рд▓ рдк्рд░рдмंрдзрди рдФрд░ рдирдИ рдХृрд╖ि рддрдХрдиीрдХों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ैं।
  7. рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕рдордп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी: рд░ेрдбिрдпो рддрдд्рдХाрд▓ рд╕рдоाрдЪाрд░, рдЦेрд▓ рд╕्рдХोрд░, рдпाрддाрдпाрдд рдЕрдкрдбेрдЯ рдФрд░ рдоौрд╕рдо рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕े рдПрдХ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдФрд░ рд╕рдордпрдмрдж्рдз рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрддा рд╣ै। рд░ेрдбिрдпो рдХी рдд्рд╡рд░िрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХ्рд╖рдорддा рдЗрд╕े рд╕рдоाрдЪाрд░ рдФрд░ рдЕрдкрдбेрдЯ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕्рд░ोрдд рдмрдиाрддी рд╣ै। рдХ्рд░िрдХेрдЯ рдоैрдЪों рдХे рджौрд░ाрди рд▓ाрдЗрд╡ рдХрдоेंрдЯ्рд░ी рдпा рдпाрддाрдпाрдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдЕрдкрдбेрдЯ рд░ेрдбिрдпो рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рддुрд░ंрдд рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддे рд╣ैं।

  • рдХрдордЬोрд░ рдкрдХ्рд╖ (Weaknesses)

  1. рдХेрд╡рд▓ рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо: рдЗрд╕рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдХрдордЬोрд░ी рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд░ेрдбिрдпो рдХेрд╡рд▓ рд╢्рд░рд╡्рдп рдоाрдз्рдпрдо рдкрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рджृрд╢्рдп рддрдд्рд╡ (рд╡िрдЬुрдЕрд▓्рд╕) рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рдЬрдЯिрд▓ рдЬाрдирдХाрд░ी (рдЬैрд╕े- рдЧ्рд░ाрдлिрдХ्рд╕, рдЪाрд░्рдЯ рдпा рд╡ीрдбिрдпो) рдХो рд╕рдордЭाрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рджृрд╢्рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рдмिрдиा рдХुрдЫ рд╡िрд╖рдпों (рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПँ рдпा рдЬрдЯिрд▓ рдбेрдЯा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг) рдХो рд╕рдордЭाрдиा рдХрдаिрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдПрдХ рдирдХ्рд╢े рдпा рдЧ्рд░ाрдл рдХो рдХेрд╡рд▓ рд╢рдм्рджों рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиा рдЯीрд╡ी рдпा рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХрдо рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддा рд╣ै।
  2. рд╕ीрдоिрдд рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡िрдЯी: рд░ेрдбिрдпो рдПрдХрддрд░рдлा рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХी рддрдд्рдХाрд▓ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдпा рднाрдЧीрджाрд░ी рдХी рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рд╕ीрдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдХुрдЫ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рдлोрди-рдЗрди рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдпा рдПрд╕рдПрдордПрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рд╢рди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рджेрддे рд╣ैं, рдЬो рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдпा рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ै। рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рд░ाрдп рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдпा рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫрдиे рдХा рд╕ीрдоिрдд рдЕрд╡рд╕рд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
  3. рдЖрдзुрдиिрдХ рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा: рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ, рдЯीрд╡ी рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдХे рдмреЭрддे рдЙрдкрдпोрдЧ рдиे рд░ेрдбिрдпो рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा (рдЦाрд╕рдХрд░ рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें) рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдпुрд╡ा рдкीреЭी рдпूрдЯ्рдпूрдм, рдкॉрдбрдХाрд╕्рдЯ рдФрд░ рд▓ाрдЗрд╡ рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдУрд░ рдЕрдзिрдХ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдкॉрдбрдХाрд╕्рдЯ рдХी рдСрди-рдбिрдоांрдб рд╕ेрд╡ा рд░ेрдбिрдпो рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
  4. рд╕ीрдоिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд: рд░ेрдбिрдпो рдкрд░ рд╕ीрдоिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрдИ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдкрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рджोрд╣рд░ाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдПрдХ рд╣ी рдЧाрдиे рдХो рдХрдИ рдмाрд░ рдмрдЬाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ीрдоिрдд рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рдорди рдоें рдКрдмрди рдкैрджा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдХрдоी рдпा рджोрд╣рд░ाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд░ोрддा рдЕрди्рдп рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। 
  5. рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ: рд░ेрдбिрдпो рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा... рдоौрд╕рдо, рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддि рдпा рддрдХрдиीрдХी рдмाрдзाрдУं рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдкрд╣ाреЬी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों, рдШрдиे рдЬंрдЧрд▓ों рдпा рджूрд░рджрд░ाрдЬ рдХे рдЗрд▓ाрдХों рдоें рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдХрдордЬोрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдХी рдЦрд░ाрдм рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдпा рд░ेंрдЬ рдХी рдХрдоी рд░ेрдбिрдпो рдХी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ीрд▓рддा рдХो рдХрдо рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
  6. рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा: рдХрдИ рд╡ाрдгिрдЬ्рдпिрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рдЕрдкрдиी рдЖрдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдиों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рдмीрдЪ рдмाрд░-рдмाрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рдХрд╖्рдЯрдк्рд░рдж рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд░ेрдбिрдпो рдкрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╢्рд░ोрддाрдУं рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХो рднी рдЦрд░ाрдм рдХрд░рддा рд╣ै।
  7. рдкुрд░ाрдиी рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рд╕ीрдоिрдд рдирд╡ाрдЪाрд░: рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ рдоें рд░ेрдбिрдпो рдХी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рддрдХрдиीрдХ (AM/FM) рдХो рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рдкुрд░ाрдиा рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ेрдбिрдпो рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд░ेрдбिрдпो рдиे рдЗрд╕ рдХрдоी рдХो рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рджूрд░ рдХिрдпा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпे рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдЕрднी рднी рд╕рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд░ेрдбिрдпो рдХी рддрдХрдиीрдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдЗрд╕े рдХрдо рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдмрдиाрддी рд╣ैं।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

рд░ेрдбिрдпो рдПрдХ рд╕ुрд▓рдн, рдХिрдлाрдпрддी рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬो рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдФрд░ рдХрдо рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡ाрд▓े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд╣ुँрдЪ, рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ीрди рд╕ंрдЪाрд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдЗрд╕े рдЖрдЬ рднी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдиाрддी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдЗрд╕рдХी рдСрдбिрдпो-рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░рдХृрддि, рд╕ीрдоिрдд рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡िрдЯी рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рдмреЭрддी рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдЗрд╕े рдХुрдЫ рдоाрдорд▓ों рдоें рдХрдо рдк्рд░рднाрд╡ी рдмрдиाрддी рд╣ै।

рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рд░ेрдбिрдпो рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдирд╡ाрдЪाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдбिрдЬिрдЯрд▓ рд░ेрдбिрдпो, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд╕्рдЯ्рд░ीрдоिंрдЧ рдФрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд░ेрдбिрдпो рдЬैрд╕े рдХрджрдо рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╣ैं। рдпрджि рд░ेрдбिрдпो рдмрджрд▓рддे рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рддाрд▓рдоेрд▓ рдмिрдаा рд╕рдХे, рддो рдпрд╣ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рд╕ूрдЪрдиा рдФрд░ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рд░ोрдд рдмрдиा рд░рд╣ेрдЧा।


рд░рд╡िрд╡ाрд░

рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं (Characteristics of New Media)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЕрдЧрд╕्рдд 03, 2025    

 рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдПрдХ рдЕрдж्рднूрдд рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рд╡ рдЕрдиुрдХрд░рдг рджुрдиिрдпा рднрд░ рдХे рд▓ोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рд╕рдоाрдЬ рдХा ’рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЖрдИрдиा’ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдЪрд▓рди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों- рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░, рд░ेрдбिрдпो рд╡ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рджрдл्рддрд░ों рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рдЪंрдж рд▓ोрдЧ рд╣ी рддрдп рдХрд░рддे рдеे рдХि рдХिрд╕ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдХो рдХрдм рдФрд░ рдХैрд╕े рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рдкाрдардХों, рд╢्рд░ोрддाрдУं рд╡ рджрд░्рд╢рдХों рдХी рдХोрдИ рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдирд╣ीं рдеी, рдХिрди्рддु рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдирд╣ीं рд╣ै। рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдиे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХो рдмेрдкрд░्рджा рдХрд░рдиे рддрдеा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╕े рдкрд░्рджा рд╣рдЯाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬो рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै:- 

  1. Integrated (рдПрдХीрдХृрддрдж्рдз) : рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा Integrated рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕рднी рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо (рдк्рд░िрдг्рдЯ рдоाрдз्рдпрдо- рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░, рдкрдд्рд░िрдХा рд╡ рдкुрд╕्рддрдХ, рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ाрдиिрдХ рдоाрдз्рдпрдо- рд░ेрдбिрдпो, рдЯेрдкрд░िрдХॉрд░्рдбрд░ рд╡ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рддрдеा рдЕрди्рдп рдоाрдз्рдпрдо- рдЯेрд▓ीрдлोрди, рдоोрдмाрдЗрд▓, рдлैрдХ्рд╕, рдкेрдЬрд░, рдЯेрд▓ीрдк्рд░िрди्рдЯрд░ рд╡ рдЯेрд▓ीрдЧ्рд░ाрдл рдЗрдд्рдпाрджि) рдЖрдкрд╕ рдоें рдПрдХीрдХृрдд рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░, рдПрдг्рдб्рд░ाрдпрдб рд╡ рд╡िрдг्рдбोрдЬ рдлोрди рдЖрджि, рдЬिрдирдХा рдорд▓्рдЯी-рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। 
  2. Digital (рдбिрдЬिрдЯрд▓): рдпрд╣ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рджूрд╕рд░ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдпुрдХ्рдд рд╕ंрдЧीрдд рд╕ुрдирдиे, рдордирдкрд╕ंрдж рдЯैрдХ्рд╕्рдЯ рддрд▓ाрд╢рдиे рддрдеा рдЙрд╕े рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕рд╣ुрд▓िрдпрдд рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рд╢ाрдм्рджिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े Digital рд╢рдм्рдж рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे Digit (рдЕंрдХ) рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдбिрдЬिрдЯ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рд░ेрдбिрдпो рдмрдЬाрдиे рд╕ुрдИ рдШुрдоाрдХрд░ рд╕्рдЯेрд╢рди рд╕рд░्рдЪ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рдкреЬрддी рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдбिрдЬिрдЯ рд╡ाрд▓े рд╕्рдЯेрд╢рди рдХोрдб рд▓िрдЦрдХрд░ рд╕рд░्рдЪ рдХрд░рддे рд╣ी рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рд╕ुрдиाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। 
  3. Interactive (рд╕рд╣рднाрдЧी): рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рддीрд╕рд░ी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा Interactive рд╣ै। Interactive рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдж्рд╡ि-рдЪрд░рдгीрдп рд╕ंрдЪाрд░ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рд╣ै। рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдкрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЯैрдХ्рд╕्рдЯ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ो рдпा рдСрдбिрдпा-рд╡ीрдбिрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें। рд╕рднी рдХे рдЕंрджрд░ рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों, рд╢्рд░ोрддाрдУं рдФрд░ рджрд░्рд╢рдХों рдХो рддрдд्рдХाрд▓ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░ рд╕рд╣рднाрдЧी рдмрдирдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рдлेрд╕рдмुрдХ, рдм्рд▓ॉрдЧ, рд╡ेрдм рдкोрд░्рдЯрд▓्рд╕ рдЗрдд्рдпाрджि, рдЬो рдЕрдкрдиे рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдлीрдбрдмैрдХ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рджेрддे рд╣ैं। 
  4. Hypertextual (рд╣ाрдЗрдкрд░рдЯैрдХ्рдЯुрдЕрд▓): рдпрд╣ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै। Hypertextual рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХेрд╡рд▓ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдкрд░ рд╣ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХें рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЫोрдЯे рд╕े рд╕ंрдХेрдд рдХे рдЕंрджрд░ рдмреЬी рд╕े рдмреЬी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЫुрдкी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг- рд╡ेрдм рдкोрд░्рдЯрд░्рд▓्рд╕ рдХे рдЯैрдХ्рд╕्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि- рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдбा. рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрджрдХрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдФрд░ рдбा. рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрджрдХрд░ рджोрдиों Hypertextual рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдХ्рд▓िрдХ рдХрд░рддे рд╣ी рдХ्рд░рдорд╢ः рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдФрд░ рдбा. рднीрдорд░ाрд╡ рдЕрдо्рдмेрджрд░ рд╕े рдЬुреЬी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕्рдХ्рд░िрди рдкрд░ рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै।
  5. Virtual (рд╡рд░्рдЬुрдЕрд▓):  рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдкांрдЪрд╡ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा Virtual рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрд╕ी рднी рд╕ूрдЪрдиा, рдЬाрдирдХाрд░ी рдпा рд╕ंрджेрд╢ рдХो рдРрд╕े рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рд╡рд░्рдЬрдЕрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдкाрдардХ, рд╢्рд░ोрддा рд╡ рджрд░्рд╢рдХ рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг-  рдЯ्рд░ेрди рджुрд░्рдШрдЯрдиा рдпा рдк्рд▓ेрди рдХ्рд░ैрд╢ рд╣ोрдиे рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рдПрдиिрдоेрд╢рди рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рджुрд░्рдШрдЯрдиा рд╕्рдерд▓ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рдпा рд╡िрдЬुрдЕрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдХॉрд▓्рдкрдиिрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдл рд╡ рд╡िрдЬुрдЕрд▓ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
  6. Network (рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ): рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдЫрдаी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡ рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрдЧрдардиों рдХे рд╕рджрд╕्рдп рдЖрдкрд╕ рдоें рдЬुреЬे рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕рднी рдХे рдоिрдд्рд░рддा, рдЖрд░्рдеिрдХ рд▓ेрдирджेрди, рд╕рдоाрди рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा, рд╕рдоाрди рдЕрднिрд░ूрдЪि рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ोрддा рд╣ै। рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рд╕े рдЬुреЬे рд▓ोрдЧ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрде рдЬाрдирдХाрд░ी, рдЕрдиुрднрд╡, рд╡िрдЪाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдЭा рдХрд░рддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдкрдХ्рд╖ рд╡ рд╡िрдкрдХ्рд╖ рдоें рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ुрд╡िрдзा рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдоाрдз्рдпрдо рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрджि рдЙрдкрд▓рдм्рдз рднी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдоें рдХाрдлी рд╕рдордп рд▓рдЧрддा рд╣ै рддрдеा рдХाрдлी рдЦрд░्рдЪीрд▓ा рд╣ै।
  7. Simulated (рд╕ीрдоुрд▓ेрдЯेрдб): рдпрд╣ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рд╕ाрддрд╡ीं рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЕрдкрдиी рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрдиे рддрдеा рджूрд╕рд░ों рд╕े рд╕ाрдЭा рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдоिрд▓рддी рд╣ै।


рд╢ुрдХ्рд░рд╡ाрд░

рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा (Concepts of New Media)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЬुрд▓ाрдИ 25, 2025    

 рд╕ूрдЪрдиा рдПрд╡ं рд╕ंрдЪाрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी (ICT) рдХी рдоौрдЬूрджा рд╢рддाрдм्рджी рдоें рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╡िрдЪाрд░ों, рднाрд╡рдиाрдУं, рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рд╡ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рдмрдЧैрд░ рд╕ेंрд╕рд░рд╢िрдк рдХे рдЕрдд्рдпंрдд рддीрдм्рд░ рдЧрддि рд╕े рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें ’рд▓ोрдХрддंрдд्рд░िрдХ рд╕рд╣рднाрдЧी рдоीрдбिрдпा рд╕िрдж्рдзांрдд’ рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рдЬрд░्рдордиी рдХे рдоैрдХрд╡ेрд▓ рдиे рдХी рдеी। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рджुрдиिрдпा рдоें рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЬрд░्рдордиी рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рд╢ुрднाрд░ंрдн рдЬрд░ूрд░ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд▓ोрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдЕрд░्рдеाрдд рд╕рд░्рд╡ाрдЬрдиिрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдоेрдд рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ीрдп рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЧрдИ рдеी, рдЬिрд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕ंрдЧрдардиों рдиे рдкूрд░ा рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рдоीрдбिрдпा рдкрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдШрд░ाрдиों рдХा рдиिрдпंрдд्рд░рдг, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдШрд░ाрдиों рдХा рд╢ाрд╕рди-рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рд╕ाрде рдиिрдХрдЯ рд╕рдо्рдмрди्рдз, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрдмाрд╡ рддрдеा рдЕрднिрдЬाрддрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдеा। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдоैрдХрд╡ेрд▓ рдиे рдЬрдирддा рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдоीрдбिрдпा рдЕрд░्рдеाрдд рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी। 


 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рддрд░िрдд рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдиे рд╕ंрдЪाрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдХो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдЪрдХिрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЯोрд░ंрдЯो рд╕्рдеिрдд ’рдоीрдбिрдпा рд╕्рдЯрдбीрдЬ рд╕ेंрдЯрд░’ рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдоाрд░्рд╢рд▓ рдоैрдХрд▓ुрд╣ाрди рдиे 20рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें ’рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рдк्рд░рднाрд╡’ рд╡िрд╖рдпрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рддрдеा рд╕рди् 1964 рдоें ’рдЕंрдбрд░рд╕्рдЯैрдбिंрдЧ рдоीрдбिрдпा: рдж рдПрдХ्рд╕рдЯेंрд╢рди рдСрдл рдоैрди’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी। рдЗрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╕ंрджेрд╢ों рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдоाрдз्рдпрдоों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╡ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиा рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╡ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрджेрд╢ рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡ рдк्рд░рд╕ाрд░ рднी рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि ’рдоाрдз्рдпрдо рд╣ी рд╕ंрджेрд╢ рд╣ै’ (Medium is the Message)  рд╣ै। 

рдоाрд░्рд╢рд▓ рдоैрдХрд▓ुрд╣ाрди рдиे рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХो рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХा рдЙрди्рдоाрджी рдоाрдз्рдпрдо рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд░ेрдбिрдпो рдХो ‘рдЯ्рд░рдЗрдмрд▓ рдб्рд░рдо‘ (Tribal Dram)] рдлोрдЯो рдХो рджीрд╡ाрд░ рд░рд╣िрдд рд╡ैрд╢्рдпाрд▓рдп (Brothel-without Walls) рддрдеा рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХो рдпांрдд्рд░िрдХ рджुрд▓्рд╣рди (Mechanical Bride) рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै рддрдеा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдЧांрд╡ (Global Village) рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХो рддрдд्рдХाрд▓ीрдХ рд╕ंрдЪाрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдиे 'рдЧрдк' рдХрд╣рдХрд░ рдордЬाрдХ рдЙреЬाрдпा। рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рддрд░िрдд рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдкрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдШрд░ाрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╕ंрдкाрджрдХ, рд╕рдоाрдЪाрд░ рд╡ाрдЪрдХ, рд╕्рдХ्рд░ीрдк्рдЯ рд▓ेрдЦрдХ, рд╕ंрд╡ाрджрджाрддा, рдХैрдорд░ाрдоैрди рд╡ рддрдХрдиीрдХी рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЕрдкрдиे рдиिрдпोрдХ्рддा рдХे рдЗрд╢ाрд░ों рдкрд░ рдЧेрдЯ-рдХीрдкрд░ рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╢ाрд╕рди-рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ рддрдеा рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрдЧрдардиों рдоें рддैрдиाрдд рд╡рд░िрд╖्рда рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдШрд░ाрдиों рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдирджाрддा рднी рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ों рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдорддः рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ों рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдЖрдо рдЬрдиों рдкрд░ рдХेंрдж्рд░ीрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрджि рд╣ोрддी рднी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдоें рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╣िрдд рдЫुрдкा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрддः рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ рдоैрдХрд╡ेрд▓ рдХे рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдкрд░ рдЦрд░ा рдирд╣ीं рдЙрддрд░ा рд╣ै। 

рд╢ीрдд рдпुрдж्рдзोंрдкрд░ांрдд рдЕрд╡рддрд░िрдд рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрдзाрд░िрдд рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХिрд╕ी рдЪрдордд्рдХाрд░ рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рдХिрд╕ी рд╕ूрдЪрдиा рдпा рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рдкрд▓рдХ рдЭрдкрдХрддे рд╣ी рджुрдиिрдпा рдХे рдХिрд╕ी рднी рдХोрдиे рдоें рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рддाрдЬाрддрд░ीрди рд╕рдоाрдЪाрд░ों рд╡ рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рдХा рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рднी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬो рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рдХाрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдардиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै рдХि ...рдЖрдЦिрд░ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं рддрдеा 21рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдХ्рдпों рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै? 

рди्рдпू рдоीрдбिрдпा : рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ोрдЧ рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХा рдЕрд░्рде рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрдзाрд░िрдд рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд╕े рд▓рдЧाрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рд╕рдоाрдЪाрд░ों, рд▓ेрдЦों, рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдХ рд▓ेрдЦрди рдпा рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХो рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдоीрдбिрдпा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдоाрдд्рд░ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ों рд╡ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ों рдХी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ्рд╕ рдоाрдд्рд░ рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдиौрдХрд░ी рдвूреЭрдиे рд╡ рд░िрд╢्рддा рддрд▓ाрд╢рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ्рд╕, рд╡िрднिрди्рди рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдСрдирд▓ाрдЗрди рдмिрдХ्рд░ी рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡ेрдм рдкोрд░्рдЯрд▓्рд╕, рд╕्рдХूрд▓ों, рдХाрд▓ेрдЬों рд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢, рдкाрда्рдп-рд╕ाрдордЧ्рд░ी, рдкрд░ीрдХ्рд╖ा-рдкрд░िрдгाрдо рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ्рд╕, рдм्рд▓ॉрдЧ्рд╕, рдИ-рдоेрд▓, рдИ-рдиीрд▓ाрдоी, рдИ-рдкुрд╕्рддрдХ, рдИ-рдХॉрдорд░्рд╕, рдИ-рдмैंрдХिंрдЧ, рдЪैрдЯिंрдЧ, рдСрдбिрдпो-рд╡ीрдбिрдпो рд╢ेрдпрд░िंрдЧ, рдпू-рдЯ्рдпूрдм рддрдеा рд╕ोрд╢рд▓ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХिंрдЧ рд╕ाрдЗрдЯ्рд╕ (рдлेрд╕рдмुрдХ, рдСрд░рдХूрдЯ, рдЯ्рд╡ीрдЯрд░, рд▓िрдХ्рдб-рдЗрди рдЗрдд्рдпाрджि) рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╡ेрдмрд╕ाрдЗрдЯ्рд╕ рд╡ рд╕ाрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рднी рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं।

рд╢ाрдм्рджिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рджो рд╢рдм्рджों New рдФрд░ Media рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै। New рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде ’рдирдпा’ рдЕрд░्рдеाрдд ’рдирд╡ीрди’ рддрдеा Media рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде ’рдоाрдз्рдпрдо’ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдирд╡ीрди рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХा рд╡рд░्рддрдоाрди рдХाрд▓ рдоें рдЬैрд╕ा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै, рд╡рд╣ рди рддो рдЕрддीрдд (рднूрдд) рдХाрд▓ рдоें рдеा рдФрд░ рди рддो рднрд╡िрд╖्рдпрдХाрд▓ рдоें рд░рд╣ेрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдЬрдм рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЖрдпा рдеा, рддрдм рдЙрд╕े рднी рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा। рд╕ंрдЪाрд░ рд╡ рдоीрдбिрдпा рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдиे рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПं рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं:- 

  • рд▓ेрд╡ рдоैрдиोрд╡िрдЪ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдбिрдЬिрдЯрд▓ рддрдХрдиीрдХों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै, рдЬो рдоॉрдб्рдпूрд▓рд░ рдбेрдЯा, рд╕्рд╡рдЪाрд▓рди, рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓рддा (Variability) рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рд╕ाрде рд╕ूрдЪрдиा рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
  • рдоैрдиुрдПрд▓ рдХाрд╕्рдЯेрд▓्рд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдПрдХ рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै, рдЬो рд╡िрдХेंрдж्рд░िрдд рд╕ंрдЪाрд░ рдФрд░ рд╕ूрдЪрдиा рдХे рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХो рд╕рдХ्рд╖рдо рдмрдиाрддा рд╣ै।
  • рд╣ेрдирд░ी рдЬेрдирдХिрди्рд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- рди्рдпू рдоीрдбिрдпा ‘рдХрди्рд╡рд░्рдЬेрди्рд╕ рдХрд▓्рдЪрд░’ рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै, рдЬрд╣ां рд╡िрднिрди्рди рдоीрдбिрдпा рд░ूрдк (рдЯेрдХ्рд╕्рдЯ, рдСрдбिрдпो, рд╡ीрдбिрдпो) рдПрдХ рдоंрдЪ рдкрд░ рдПрдХीрдХृрдд рд╣ोрдХрд░ рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡ рдЕрдиुрднрд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं।
  • рдХ्рд▓े рд╢िрд░्рдХी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा-рдЬрдиिрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рд╕ाрдЭाрдХрд░рдг рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдкрд░िрднाрд╖ाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рди्рдпू рдоीрдбिрдпा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рд╕े рд╣ै, рдЬो рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдоीрдбिрдпा (рдЬैрд╕े рдк्рд░िंрдЯ, рд░ेрдбिрдпो, рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди) рд╕े рднिрди्рди рд╣ैं। рдпрд╣ рдЗंрдЯрд░ैрдХ्рдЯिрд╡, рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддा-рдХेंрдж्рд░िрдд, рдФрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी-рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬो рд╕ूрдЪрдиा рдХे рдЙрдд्рдкाрджрди, рд╡िрддрд░рдг рдФрд░ рдЙрдкрднोрдЧ рдХो рдирдпा рд░ूрдк рджेрддा рд╣ै


рдоंрдЧрд▓рд╡ाрд░

рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (Process of advertising)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЬुрд▓ाрдИ 15, 2025    

 рднाрд░рдд рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдХो рдЕрди्рддिрдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЖрд░ंрдн рдФрд░ рдЕрди्рдд рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдЬेंрд╕ी рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдЬेंрд╕ी, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рджрдХ्рд╖ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕ंрдЧрдарди рд╣ै рдЬो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг, рд╡िрддрд░рдг, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЕрднिрдпाрди рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдФрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕े рдиिрдо्рд░ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:-


  1. рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХा рдЪрдпрдиः рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЪрд░рдг рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХा рдЪрдпрди рд╣ै, рдЬो рдм्рд░ाрдг्рдб рдХे рд╡िрдХ्рд░рдп, рдкुрдирд░्рдмिрдХ्рд░ी рдоें рдмреЭोрдд्рддрд░ी, рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдд्рдкाрдж рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдоें рдмреЭोрдд्рддрд░ी, рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे, рдкुрдиः рд╕्рдорд░рдг рдХрд░ाрдиे, рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे,  рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рдиे рддрдеा рд╕ाрдЦ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдЗрдд्рдпाрджि рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
  2. рд╕ंрджेрд╢ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг: рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдмाрдж рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рджूрд╕рд░े рдЪрд░рдг рдоें рд╕ंрджेрд╢ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рд╕ंрджेрд╢ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ंрджेрд╢ рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкिрдд рд╡рд╕्рддु рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдоें рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ो। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ рдЙрдирдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдорджрджрдЧाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं।
  3. рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХी рдкрд╣рдЪाрдиः рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рддीрд╕рд░े рдЪрд░рдг рдоें рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдмीрдЪ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ंрджेрд╢ рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖िрдд рд╣ोрдиा рд╣ै। рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдоाрдз्рдпрдо рдХे рдЪрдпрди рдХे рд▓िрдП рднी рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
  4. рдоाрдз्рдпрдо рдХा рдЪुрдиाрд╡: рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдХा рдЪुрдиाрд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдЪौрдеा рдЪрд░рдг рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬрди-рдоाрдз्рдпाрдоों рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рд╣ै। рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рддрдХ рдкрд╣ंрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдХा рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдоाрдз्рдпрдо рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдХрд░рддे рд╕рдордп рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдпा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХी рд╕्рдеिрддि, рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै।
  5. рд╕ंрджेрд╢ рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░: рдпрд╣ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдг рд╣ै। рд╕ंрджेрд╢ рдХो рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡िрдд рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЙрдЪिрдд рдоाрдз्рдпрдо рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рдШрди рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╕ंрджेрд╢ рдХी рдкрд╣ुंрдЪ рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЬрдирддा рддрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।


рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдиः рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ा (Advertising : Meaning and Definition)

Dr Awadhesh K. Yadav (Assistant Professor)     рдЬुрд▓ाрдИ 08, 2025    

рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдмрдврддे рдХрджрдоों рдХे рд╕ाрде рдКँрдЪाрдИрдпों рдХो рдЫूрдиे рдоें рд▓рдЧा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд░рдо рдоें рддेрдЬ рджौреЬрдиे рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЖрдЧे рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡ рд╕ंрд╕्рдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХे рдпुрдЧ рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╣ी рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдЬिрд╕ो рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдоौрдЬूрджा рд╕рдордп рдХो ‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдпुрдЧ’ рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рдЧрд▓рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдЬ рдХा рдоाрдирд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╕े рдШिрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдирдЬрд░ рдЙрдаाрдХрд░ рдЬिрдзрд░ рджेрдЦिрдП рдЙрдзрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╣ी рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЬрд╣ां рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЙрдирдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рдирдИ-рдирдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдирджाрддाрдУं рдХो рдЙрдирдХे рдЙрдд्рдкाрдж, рд╡िрдЪाрд░ рдпा рд╕ेрд╡ा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЪ्рдЫी рдЫрд╡ि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд▓ाрдн рднी рдкрд╣ुंрдЪाрддे рд╣ैं। рдЕрддः рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рджूрд╕рд░ों рдХी рдЬेрдм рд╕े рдкैрд╕ा рдиिрдХाрд▓рдиे рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै।

рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдЕрд░्рде 

рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХिрд╕ी рдЙрдд्рдкाрдж, рд╡िрдЪाрд░ рд╡ рд╕ेрд╡ा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрдиे рдХी рдпोрдЬрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЕрдкрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╡ рдмрдЬрдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдд्рдкाрдж рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рдЙрд╕ рдЙрдд्рдкाрдж рдХो рдЦрд░ीрджрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣рди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд▓рдХ्рд╖िрдд рдЙрдкрднोрдХ्рддाрдУं рдХो рдЖрд░्рдХрд╖рдХ рдвंрдЧ рд╕े рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдпा рд╕ेрд╡ा рдХा рд╕рди्рджेрд╢ рджेрдиा рд╣ै।

рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рджो рд╢рдм्рджों ‘рд╡ि’ рдФрд░ ‘рдЬ्рдЮाрдкрди’ рдХे рдпोрдЧ рд╕े рдмрдиा рд╣ै। ‘рд╡ि’ рдХा рдЕрд░्рде- ‘рд╡िрд╢ेрд╖’ рддрдеा ‘рдЬ्рдЮाрдкрди’ рдХा рдЕрд░्рде ‘рдЬाрдирдХाрд░ी рдпा рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиा’ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде ‘рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ूрдЪрдиा рдпा рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиा’ рд╣ुрдЖ। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें Advertising рдХрд╣рддे рд╣ैं। । Advertising рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे Advertor рд╕े рдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै- рдЯू рдЯрд░्рди рдЯू рдпाрдиी рдХिрд╕ी рддрд░рдл рдоोреЬрдиा। рдлाрд░рд╕ी рднाрд╖ा рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो ‘рдЬंрдЧ-рдП-рдЬрд░рджाрд░ी’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдмृрд╣рдж рд╣िрди्рджी рд╢рдм्рджрдХोрд╖ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдЕрд░्рде рд╕рдордЭрдиा, рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиा, рдЗрд╢्рддрд╣ाрд░, рдиिрд╡ेрджрди рд╡ рдк्рд░ाрд░्рдердиा рд╣ै।

рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ूрдЪрдиा рд╡ рд╕ंрдЪाрд░ рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рдмрдирдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдоाрдирд╡ рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдЧрддिрд╡िрдзिрдпां рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИрдпों рддрдХ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡िрдкрдгрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдФрдЬाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡िрдХ्рд░ेрддा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рд╕े рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХрд╣рдиे, рд╕рдордЭाрдиे рдФрд░ рдордиाрдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╣рдЬ рд╕ाрдзрди рд╣ै- рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдпा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрдирджाрддा рдпा рдк्рд░ाрдпोрдЬрдХ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдпा рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмрджрд▓े рдоें рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХो рд╢ुрд▓्рдХ рдХा рднुрдЧрддाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХो рднाрд░рддीрдп рддрдеा рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдиिрдо्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै।

рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░

  • рдбा. рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдкрд░्рдЪा, рдкрд░िрдкрдд्рд░, рдкोрд╕्рдЯрд░ рдЕрдерд╡ा рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдШोрд╖рдгा।"
  • рдбा. рдЕрд░्рдЬुрди рддिрд╡ाрд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдХा рдк्рд░рднाрд╡ी рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдЙрдкрдХрд░рдг рд╣ै।"
  • рдХे. рдкी. рдиाрд░ाрдпрдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕े рд╣ै।"
  • рдХे. рдХे. рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдПрдХ рдРрд╕ी рдкрдж्рдзрддि рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХुрдЫ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рд╡ рд╕ेрд╡ा рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рддрдеा рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рдУрд░ рд▓ोрдЧों рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"

рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░

  • рдЗрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдХे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдорд▓ेрдбрд╕्рдЯोрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХा рд╡рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै рдЬो рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рд╡ाрд╖्рдкрд╢рдХ्рддि рдХा।"
  • рдЕрдоेрд░िрдХрди рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдПрд╕ोрд╢िрдПрд╕рди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдХ рдЬाрдиे рдкрд╣рдЪाрдиे рдк्рд░рд╕्рддुрддрдХрд░्рддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиा рд╡्рдпрдп рдХрд░рдХे рдХी рдЧрдИ рд░्рдиिрд╡्рдпрдХ्рддिрдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рд╣ै рдПрд╡ं рд╡िрдЪाрд░ों, рд╕ेрд╡ाрдУं рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд╣ै।"
  • рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╢ैрд▓्рдбрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡рд╣ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдоुрдж्рд░िрдд рд╢рдм्рджों рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдХ्рд░рдп рдХрд░рдиे, рдЙрд╕рдХी рдЦ्рдпाрддि рд╡ рд╕ाрдЦ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
  • рдПрдо्рдмрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- “рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡िрдж्рдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡िрдкрдгрди рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рдвंрдЧ рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"

рдЕрддः рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡्рдпрдп рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░, рд╡рд╕्рддु рдпा рд╕ेрд╡ा рдХे рдк्рд░рддि рдЬрдиाрдХрд░्рд╖рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдФрд░ рд▓рд▓рдХ рд▓рдЧाрдИ рдЬाрддी рд╣ै рддрдеा рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░, рд╡рд╕्рддु рдпा рд╕ेрд╡ा рдХी рдХ्рд░рдп рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХी рдмाрдд рдХрд░े рддो рдЕрдиेрдХों рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЖंрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╡рд╕्рддु рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдЬाрдЧ्рд░рдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдорди рдоें рдмреЬी рддेрдЬी рд╕े рдзूрдордиे рд▓рдЧрддे рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЙрд╕ рдЬाрдЧ्рд░рдд рдЗрдЪ्рдЫा рдХों рд╢ाрди्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдмрдирддे рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрдд्рдкाрджрдХ рдХे рд▓िрдП рднी рдмाрдЬाрд░ рдоें рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै।


© 2011-2014 School4MEDIA. Designed by Bloggertheme9. Powered By Blogger | Published By Blogger Templates .